Polski system edukacji to europejska czołówka

Rynek pracy w Polsce przechodzi obecnie głębokie zmiany. Po pierwsze, w związku ze starzeniem się społeczeństwa i obniżaniem się liczby ludności, mniejsza liczba pracujących będzie musiała utrzymać większą liczbę emerytów. Po drugie, technologiczne i strukturalne zmiany w gospodarce powodują zmianę struktury popytu na pracowników. Niektóre zawody znikają w wyniku automatyzacji, inne z powodu konkurencyjnie niskich płac w innych gospodarkach.

Z drugiej strony przybywa prac wymagających wykwalifikowanych specjalistów. W obliczu szybkich zmian demograficznych, jakie nastąpią w nadchodzących dziesięcioleciach (starzenie się i spadek liczby ludności), potrzebna jest wysoko wykwalifikowana siła robocza, która mogłaby przyczynić się do wzrostu produktywności w Polsce. Jest to niezbędne do dalszego przybliżania się standardu życia w Polsce do standardów Europy Zachodniej.

Co należy rozumieć przez wysoko wykwalifikowaną siłę roboczą? Badania międzynarodowe wskazują na istnienie trzech typów umiejętności ważnych z punktu widzenia zatrudnienia i wzrostu gospodarczego. To umiejętności poznawcze (zwane też kognitywnymi), takie jak czytanie, pisanie, umiejętności matematyczne, ale też myślenie twórcze i krytyczne czy rozwiązywanie problemów; umiejętności społeczno-emocjonalne i wzorce behawioralne, takie jak np. zdolność do kończenia rozpoczętych zadań i umiejętność pracy zespołowej. A także umiejętności techniczne związane z pracą lub zawodem, jak np. inżynieria.

Kształtowanie umiejętności poznawczych i społeczno-emocjonalnych zaczyna się na wczesnym etapie życia. Stanowią one niezbędny fundament dla późniejszego nabywania umiejętności technicznych, co odbywa się poprzez kolejne szkolenia i uczenie się przez całe życie.

Klucz do kariery

Badania Banku Światowego wskazują, że umiejętności kognitywne i społeczno-emocjonalne wykorzystywane są w coraz większej liczbie miejsc pracy w Polsce. Główny wniosek płynący z tych badań jest następujący: przygotowanie do uczestnictwa w nowoczesnej gospodarce wymaga wyposażenia dzieci i młodzieży w odpowiednie podstawy, czyli umiejętności poznawcze i społeczno-emocjonalne.

Obecnie Polska osiąga w tym zakresie dobre wyniki. Dane Programu Międzynarodowej Oceny Umiejętności Uczniów (Program for International Student Assessment, PISA), w ramach którego w ponad 60 krajach świata co trzy lata oceniane są umiejętności piętnastolatków w zakresie matematyki, czytania i przedmiotów ścisłych, wskazują na imponujący rozwój umiejętności kognitywnych wśród polskiej młodzieży, jaki nastąpił w latach 2000–2012. Polska poprawiła wyniki osiągane w dziedzinie matematyki, czytania i przedmiotów ścisłych w stopniu odpowiadającym postępom, jakie uczniowie poczyniliby w ciągu dodatkowego roku nauki.

Zwiększył się odsetek uczniów osiągających najwyższe wyniki i zmniejszył uczniów o wynikach słabych. Poprawę wyników odnotowano zarówno w przypadku uczniów z zamożniejszych, jak i uboższych grup społecznych. Wyniki osiągane przez Polskę w badaniu PISA plasują się powyżej średniej OECD i są na poziomie takich krajów, jak Finlandia czy Niemcy. Wszystkie te osiągnięcia wypracowano przy stabilnym poziomie wydatków na edukację około 5 proc. PKB, czyli poniżej średniej OECD.

Z czego wynika ten sukces? Od wczesnych lat 90. Polska przeprowadzała serię kompleksowych reform systemu edukacji. Kolejne rządy wprowadzały wystandaryzowane egzaminy na zakończenie nauki w szkołach podstawowych, gimnazjach i szkołach średnich. Przekazano znaczącą część odpowiedzialności z rządu centralnego na samorządy lokalne, zreformowano programy nauczania, zainwestowano w rozwój zawodowy nauczycieli oraz rozszerzono ich swobodę w zakresie wyboru podręczników.

Prawdopodobnie najbardziej fundamentalną zmianą było wprowadzenie w 1999 r. powszechnego systemu gimnazjów. Opóźniło to moment wyboru pomiędzy kształceniem ogólnym a zawodowym i efektywnie wydłużyło o rok naukę przedmiotów ogólnych przez uczniów, którzy w sytuacji sprzed reformy uczęszczaliby już do szkół zawodowych.

Szczegółowa ocena tych zmian, wprowadzonych po pierwszym badaniu PISA w 2000 r., kiedy to Polska osiągnęła stosunkowo słabe wyniki w porównaniu ze średnimi dla UE i OECD, wykazała, że miały one znaczący pozytywny wpływ na wyniki uczniów.

Wzór dla innych

Dziś Polska może być przykładem dla wielu krajów, jak modernizować system edukacji, tak aby kształtować wśród kolejnych pokoleń uczniów umiejętności kognitywne niezbędne na rynku pracy w XXI w. Wiele krajów, zwłaszcza tych, których systemy edukacyjne i wyniki osiągane przez uczniów nadal przypominają sytuację Polski z początku lat 90., coraz intensywniej przygląda się doświadczeniom polskim i wyciąga z nich wnioski na potrzeby projektowania i realizacji własnych reform.