Nagroda Nobla dla Olgi Tokarczuk: Z pługiem na Parnas

Wielu o tym mówiło z nadzieją, wierzyło już mniej. Bo z jednej strony Nobel to rodzaj świeckiej kanonizacji – kojarzy się z siwymi włosami i raczej nie z kobietą, gdyż od 1901 r. uhonorowano do dziś tylko 14 autorek. Z drugiej strony kiedy, jeśli nie teraz?

Czytaj także:

Nobel łagodzi obyczaje

Proza z ojczyzny poetów

Uniwersalne filmy w obronie słabszych

Aktorski debiut dramatopisarki

W roku, w którym Akademia Szwedzka przyznać miała dwie nagrody i co najmniej jedną musiała dać kobiecie, najlepiej zaangażowanej w doniosłe tematy społeczne. Szwedzi przecież walczyli o przetrwanie, musieli odzyskać twarz po tym, jak okazało się, że wewnątrz sztokholmskiej elity noblowskiej grasował szkodnik – „mężczyzna, który nienawidził kobiet", dziś już odsiadujący karę więzienia za przestępstwa seksualne.

Witaj w klubie

Tokarczuk trafiła w swój moment. Wywiady i artykuły w światowej prasie, a przede wszystkim znakomite recenzje przetłumaczonych niedawno „Biegunów" i „Prowadź swój pług przez kości umarłych". Pierwsza powieść interpretowana była przez zachodnich krytyków jako deklaracja otwartości i fascynacji różnymi kulturami traktowanymi równorzędnie. Z kolei „Prowadź swój pług..." czytany jest jako manifest ekologiczno-feministyczny. Wymierzony przeciwko patriarchalnemu porządkowi, gdzie władzę sprawuje brutalny mężczyzna, celując strzelbą w słabsze istoty.

Za „Biegunów" dostała w 2018 r. nagrodę International Man Booker Prize i tym samym weszła do pierwszej ligi międzynarodowych pisarzy. W 2019 r. zdobyła kolejną nominację za „Prowadź swój pług...". Nagrody drugi raz z rzędu nie mogła zdobyć, ale ponowna nominacja potwierdzała: Witaj w klubie najlepszych!

Kolejnym szczeblem był właśnie Nobel. Bo jeśli obie te książki docenili zachodni krytycy, to zachwyci ich też przekład nowszej powieści pisarki – „Ksiąg Jakubowych", opowiadających o XVIII-wiecznej sekcie Żydów na Podolu, którzy pod przywództwem Jakuba Franka przechodzili na chrześcijaństwo.

Nobel za pięć, dziesięć lat, pewnie – mówili nawet sceptyczni wobec Tokarczuk krytycy. Ale że tak szybko? Jednak zaskoczenie.

Wcześniej po angielsku ukazały się jej „Dom dzienny, dom nocny" (2003) oraz „Prawiek i inne czasy" (2010), obie w przekładzie Antonii Lloyd-Jones – Brytyjki, która wraz z tłumaczami z innych języków jest cichym udziałowcem tego sukcesu.

Wciąż w drodze

Urodziła się w 1962 r. w Sulechowie (obecnie województwo lubuskie). W Warszawie skończyła studia na Wydziale Psychologii UW, potem pracowała w swoim zawodzie we Wrocławiu i Wałbrzychu. Po pierwszych sukcesach całkowicie oddała się pisaniu i zamieszkała w Nowej Rudzie w Kotlinie Kłodzkiej. Dziś bardzo dużo podróżuje – jeździ na spotkania autorskie i korzysta ze stypendiów, ciągle w drodze. Wieść o Noblu zastała ją w Niemczech.

Debiutowała w 1979 r. opowiadaniami w czasopiśmie „Na Przełaj", ale pierwszą powieść wydała dopiero 14 lat później – „Podróż ludzi Księgi". Od tamtej pory napisała ich w sumie osiem. Ma w dorobku także trzy zbiory opowiadań i dwie książki eseistyczne.

Jej ostatnie premiery opublikowane w Wydawnictwie Literackim to chłodno przyjęty przez krytykę zbiór nowel „Opowiadania bizarne" (2018) oraz monumentalne „Księgi Jakubowe", za które w 2015 r. odebrała po raz drugi w karierze literacką nagrodę Nike. Po raz pierwszy zdobyła ją za „Biegunów" w 2008 r.

Jej twórczość z początku kojarzono z estetyką realizmu magicznego, ale Tokarczuk szybko stworzyła dla siebie osobną kategorię prozatorską. Sięgała po lokalną mitologię, zapomniane języki, wierzenia, tożsamości etniczne i religijne. Ta literatura wymaga od czytelnika zaufania, cierpliwości, a także otwartości na świat. Także ten niematerialny. Ale jednocześnie jest to twórczość bardzo różnorodna.

Oprócz zawieszonych między światami i językami „Domu dziennego, domu nocnego", „Prawieku i innych czasów" czy „Biegunów", Tokarczuk ma również w dorobku dość przystępną czytelniczo powieść historyczną w postaci „Ksiąg Jakubowych", a także quasi-kryminał, w którym pisarka zdekonstruowała gatunek, czyniąc główną bohaterką starszą kobietę walczącą z myśliwymi. W eseistyce najbardziej udaną próbą była „Lalka i perła", gdzie skupiła się na arcydziele Prusa.

Swój światopogląd wyrażała nie tylko w literaturze, ale także w wywiadach, felietonach i aktywnej działalności m.in. w partii Zielonych. Przez pewien czas była także blisko związana z redakcją lewicowej „Krytyki Politycznej".

Już nie wypada

Jak zwykle w uzasadnieniu nagrody dostaliśmy od Szwedów poetycki kalambur: „Za wyobraźnię narracyjną, która wraz z encyklopedyczną pasją autorki zamienia przekraczanie granic w odrębny rodzaj istnienia". Ekspertów zmyliły zapowiedzi nowego przewodniczącego Komitetu Noblowskiego Andersa Olssona, który stwierdził niedawno, że dotychczasowa perspektywa akademii była zbyt „europocentryczna".

W zagranicznych triumfach Oldze Tokarczuk nie mogła zaszkodzić aura pisarki wyklętej w ojczyźnie przez narodowców i prawicowy rząd. Po nagrodzie Bookera brytyjski „Guardian" pisał o wzburzeniu, jakie na polskiej prawicy wywołały wypowiedzi pisarki z 2014 r. na temat historii Żydów w Polsce, a także przytaczał krytyczne opinie na temat „Pokotu" („antychrześcijański" i „eko-terrorystyczny" film), ekranizacji jej powieści.

Powtarzano też informację, że wydawca zatrudniał w 2014 r. ochroniarzy dbających o bezpieczeństwo pisarki, gdyż otrzymywała pogróżki. A „New Yorker" w sierpniu 2019 r. zatytułował artykuł-sylwetkę pisarki: „Powieści Olgi Tokarczuk przeciwko nacjonalizmowi".

Z tym sekowaniem przez rząd to jednak przesada, bo pisarka była w ostatnich latach promowana przez polskie instytucje kultury nie gorzej niż inni twórcy. Ciekawostką jest, że sam Jarosław Kaczyński chwalił się w 2016 r., że jest w trakcie lektury „Ksiąg Jakubowych".