Aleksander Kappes, Jacek Skrzydło: Odszkodowania za „chryzantemy złociste”

Przyczyny, dla których władze, zamiast ogłosić stan klęski żywiołowej, postanowiły działać na podstawie „protezy" w postaci ustawy o zwalczaniu chorób zakaźnych, wydają się oczywiste. Zapewne chodziło o doprowadzenie za wszelką cenę do wyborów prezydenckich. Obywatele pofatygowali się do urn wyborczych, choć w niekonstytucyjnym terminie i na nader wątpliwych konstytucyjnie zasadach. Władza miała jednak jeszcze jeden powód zaniechania ogłoszenia stanu klęski żywiołowej: ryzyko płacenia odszkodowań na podstawie ustawy z 2002 r. o wyrównywaniu strat majątkowych wynikających z ograniczenia w czasie stanu nadzwyczajnego wolności i praw człowieka i obywatela. Ustawa ta zapewnia odszkodowanie za poniesioną stratę majątkową w następstwie ograniczenia wolności i praw człowieka i obywatela w czasie stanu nadzwyczajnego, przy czym naprawienia szkody można domagać się jedynie w zakresie rzeczywiście poniesionej straty (bez utraconych korzyści). O odszkodowaniu orzeka wojewoda, osobie niezadowolonej przysługuje skarga do sądu powszechnego. Obywatel nie musi wykazywać bezprawności działania Skarbu Państwa ani innych kodeksowych przesłanek (z wyjątkiem związku przyczynowego między poniesioną szkodą a ograniczeniem praw i wolności w wyniku wprowadzenia stanu nadzwyczajnego).

Posłużą się atrapą TK

Brak formalnego ogłoszenia stanu klęski żywiołowej przy jednoczesnym zastosowaniu obostrzeń i ograniczeń dla niego właściwych stawia na porządku dziennym kwestię szukania alternatywnej podstawy odpowiedzialności Skarbu Państwa za szkody poniesione nie tylko przez sprzedawców chryzantem, ale też innych przedsiębiorców. Zgodnie z art. 4171 § 1 k.c. jeżeli szkoda została wyrządzona przez wydanie aktu normatywnego, jej naprawienia można żądać po stwierdzeniu we właściwym postępowaniu niezgodności tego aktu z konstytucją, ratyfikowaną umową międzynarodową lub ustawą. Z dotychczasowego orzecznictwa sądowego wynika, że nie może to być samo postępowanie o odszkodowanie – sąd orzekający nie może przesądzić na potrzeby sprawy, że rozporządzenie Rady Ministrów ograniczające konstytucyjne prawa i wolności jest niezgodne z konstytucją. Owym „właściwym postępowaniem" jest to przed Trybunałem Konstytucyjnym o zbadanie zgodności z konstytucją aktu normatywnego będącego źródłem szkody (lub postępowanie przed sądem administracyjnym w przypadku, gdy szkoda wynika z aktu prawa miejscowego). Spotkać można także poglądy, że prejudykatem koniecznym dla zastosowania art. 4171 § 1 k.c. może być orzeczenie Europejskiego Trybunału Praw Człowieka, względnie Trybunału Sprawiedliwości UE.

Problem w tym, że w obecnych realiach ciało zwane przez niektórych Trybunałem Konstytucyjnym nie jest nim w rozumieniu konstytucji, ale jego atrapą i narzędziem wykorzystywanym do realizacji bieżących interesów politycznych. Oczekiwanie, że tak zwany Trybunał Konstytucyjny orzekłby o niezgodności z konstytucją wydanych na podstawie ustawy o zwalczaniu chorób zakaźnych aktów normatywnych wprowadzających ograniczenia graniczy z naiwnością.

Na zmianę art. 4171 § 1 k.c. w obecnych realiach nie ma co liczyć. Dlatego należy rozważyć możliwość nadania temu przepisowi nowego znaczenia w drodze wykładni dokonywanej przez sąd powszechny w procesie stosowania go. Zdaniem wielu prawników TK w sensie konstytucyjnym nie istnieje, a obecny tzw. Trybunał nie jest nim. Zastosowanie art. 4171 § 1 k.c. byłoby więc niemożliwe wobec braku organu, który mógłby wydać wymagany tym przepisem prejudykat. W takiej sytuacji obowiązek kontroli konstytucyjności prawa (zwłaszcza rangi podustawowej) powinny wykonywać sądy powszechne w toku rozpoznawania spraw o odszkodowanie. Wymagałoby to jednak przyjęcia dynamicznej wykładni przepisu i uznania, że „odrębne postępowanie" przeprowadza sąd rozpoznający powództwo o odszkodowanie. Piszemy o wykładni „dynamicznej", a nie contra legem, gdyż respektując tezę o braku możliwości przeprowadzenia „odrębnego postępowania", wykładnia ta poniekąd wypełnia lukę, niepozwalającą na stosowanie przepisu. Do tego potrzebne są kreatywność pełnomocników procesowych i sądu, a także odwaga intelektualna tego ostatniego.

Na przeszkodzie takim działaniom stanąć może kolejna próba posłużenia się atrapą TK. Pod sygnaturą K 18/20 zarejestrowany jest wniosek prezesa RM oraz marszałka Sejmu o... stwierdzenie niezgodności z konstytucją art. 4171 k.c., który – zdaniem wnioskodawców – narusza ustawę zasadniczą przez to, że nie wskazuje Trybunału Konstytucyjnego jako jedynego organu uprawnionego do wydania prejudykatu w sprawie o odszkodowanie za bezprawie legislacyjne. Nietrudno się domyślić, w jaki sposób postąpi atrapa TK.

Autorzy są profesorami na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Łódzkiego i adwokatami