Maria Ejchart: Niezależni prawnicy są fundamentem państwa prawa

Demokracja nie może istnieć bez społeczeństwa obywatelskiego. A społeczeństwo obywatelskie potrzebuje prawników - są nie tylko jego ważnym ogniwem, lecz także niezastąpionymi sojusznikami w obronie praw i wolności. Ich zdolność do wykonywania zawodu bez nacisków zewnętrznych jest warunkiem rzeczywistego dostępu do sprawiedliwości.

Niezależność prawników, w tym adwokatów i radców prawnych, to jeden z filarów praworządności i ochrony praw obywatelskich. To istota zawodu prawnika, wpisana w jego definicję. Niezależność sędziów i jej rola w demokratycznym społeczeństwie jest nam bliższa, bo na własnej skórze przekonaliśmy się jakiej erozji ulega cały system, gdy sędziowie stają się zależni od władzy politycznej. Jednocześnie często zapominamy o kluczowej dla demokracji niezależności pełnomocników procesowych, którzy nierzadko przecież działają w opozycji do państwa. Co więcej, tak długo jak sami nie potrzebujemy prawnika nie rozumiemy jak ważna jest ta niezależność – niezależność od władzy politycznej, niezależność ekonomiczna i niezależność w rozumieniu braku konfliktu interesów.

To prawnicy stoją po stronie obywatela wszędzie tam, gdzie dochodzi do konfliktu z silniejszym przeciwnikiem.

Zawód adwokata i radcy prawnego to zawód zaufania publicznego, co oznacza, że ma szczególne znaczenie dla społeczeństwa, wymaga wysokich standardów etycznych, odpowiedzialności oraz zaufania ze strony obywateli, co znajduje potwierdzenie w art. 17 Konstytucji RP. Działalność obydwu korporacji (warto wspomnieć, że jedynie w Polsce istnieją dwa zawody prawnicze o podobnych uprawnieniach) regulują odrębne ustawy, które przyznają im nie tylko szerokie uprawnienia, ale również nakładają na nich obowiązki, m.in. zachowania tajemnicy zawodowej i przestrzegania zasad etyki, również w życiu prywatnym. Niezależność zawodu gwarantowana jest przez silne samorządy zawodowe, które mają prawo do prowadzenia postępowań dyscyplinarnych, wpisywania na listy zawodowe oraz kształtowania zasad etycznych. Minister Sprawiedliwości sprawuje nadzór nad ich uchwałami, ograniczony jednak do badania legalności. Ta równowaga między nadzorem, a autonomią jest kluczowa dla zachowania niezależności i apolityczności obydwu zawodów.

Prawnicy i samorządy prawnicze odgrywają istotną rolę w kształtowaniu prawa opiniując projekty ustaw, sygnalizując potrzebę zmian legislacyjnych, a także publicznie komentując działania władzy publicznej. Niech za przykład posłużą liczne uchwały adwokatury i radców prawnych krytykujące zmiany w sądownictwie i ograniczenia praw obywatelskich. Działania te wpisują się w szeroko rozumianą rolę adwokatów i radców prawnych jako obrońców praworządności i strażników wartości konstytucyjnych. Ich głos w debacie publicznej niejednokrotnie pełni funkcję sygnalizatora ostrzegającego przed naruszeniem fundamentów demokracji. Warto podkreślić, że obecność niezależnych prawników w przestrzeni publicznej nie jest politycznym zaangażowaniem, lecz obowiązkiem wynikającym z troski o państwo prawa. Ich działalność opiniotwórcza i edukacyjna przyczynia się do budowania świadomości obywatelskiej i wzmacniania kultury prawnej.

Zagrożeniem dla niezależności zawodu były działania organów ścigania, ingerujące w tajemnicę zawodową, np. poprzez podsłuchy czy przesłuchania adwokatów. Choć przepisy przewidują mechanizmy ochronne, postulowane jest ich dalsze wzmocnienie, m.in. przez obligatoryjne zawiadamianie dziekana izby o planowanym przeszukaniu kancelarii. Zaufanie obywatela do swojego pełnomocnika nie może być osłabiane przez obawy o nadużycia ze strony państwa.

Również Rada Europy dostrzegła potrzebę zabezpieczenia niezależności prawników, przyjmując w marcu 2025 r. Konwencję o ochronie zawodu prawnika, choć pierwszy raz potrzeba stworzenia odrębnej Konwencji chroniącej prawników została wyrażona już 10 lat temu w Gdańsku. Konwencja powstała w reakcji na coraz częściej pojawiające się ataki na osoby wykonujące zawód prawniczy. Jest kompromisem, który uwzględnia wymogi różnych systemów, dokumentem, obejmującym także kraje nienależące do Rady Europy. Ma być również jednym z narzędzi do ochrony obrońców praw człowieka. Konwencja o ochronie zawodu prawnika obejmuje swoim zakresem prawników, rozumianych jako osoby wykonujące zawód prawniczy, a także ich stowarzyszenia zawodowe, których rola ma zasadnicze znaczenie w obronie ich praw i interesów. Dotyczy prawa do wykonywania zawodu, praw zawodowych, wolności słowa, dyscypliny zawodowej oraz szczególnych środków ochronnych dla prawników i stowarzyszeń zawodowych. Jest pierwszym aktem prawnym, tworzącym obowiązek zapewnienia prawnikom warunków do udzielania pomocy prawnej bez narażania ich na akty przemocy, w szerokim tego słowa znaczeniu. Ma stać się milowym krokiem w stronę wzmocnienia niezależności prawników oraz podniesienia standardów wykonywania tego zawodu. Konwencja będzie miała rangę umowy międzynarodowej. Polska będzie jednym z pierwszych państw, które ją podpisze. W trakcie Konferencji Wysokiego Szczebla pn. „Rola społeczeństwa obywatelskiego w ochronie praworządności” Clare Ovey – dyrektorka ds. praw człowieka w Dyrekcji Generalnej Praw Człowieka i Praworządności Rady Europy, poinformowała, że dziewięć państw zadeklarowało wolę podpisania Konwencji. Aby Konwencja weszła w życie, musi zostać ratyfikowana przez co najmniej osiem krajów, w tym sześć państw członkowskich Rady Europy. Wówczas stanie się pierwszym międzynarodowym prawnie wiążącym traktatem poświęconym ochronie zawodu prawnika.

Warto również zaznaczyć, że niezależność prawnika nie jest dana raz na zawsze. Wymaga ciągłej troski, czujności i przeciwdziałania wszelkim formom nacisku – zarówno politycznego, jak i ekonomicznego. Ochrona tej niezależności musi być przedmiotem stałej refleksji ustawodawcy, środowiska zawodowego oraz opinii publicznej.

Niezależność prawników to nie jest jednak przywilej, lecz fundament skutecznej ochrony praw jednostki. Wymaga ona nie tylko odpowiedniego ustawodawstwa, ale i stałego wsparcia dla samorządów zawodowych, które stoją na straży godności zawodu, jego autonomii oraz jakości świadczonych usług. Bez tego wsparcia nawet najlepsze przepisy mogą pozostać martwe. Jednak niezależność to również zobowiązanie, bo oprócz systemowych gwarancji, prawnik musi być nieżelazny wewnętrznie.

W tym kontekście nie sposób pominąć znaczenia edukacji prawnej. Jej obecność w szkołach (już od wczesnych lat) kształtuje obywatelskość, uczy szacunku do prawa i rozwija świadomość własnych praw i obowiązków. To właśnie edukacja stanowi najlepszą inwestycję w przyszłość państwa prawa, wzmacniając zaufanie do instytucji i zawodu prawnika jako jego strażnika.

Bez świadomych obywateli nawet najlepszy system prawny traci swój sens, dlatego edukacja prawna powinna być priorytetem państwa, samorządów zawodowych oraz środowisk akademickich.