W kieszeni więcej, ale motywacji do pracy mniej

500+ to największy program prorodzinny co najmniej od początku transformacji w Polsce. Korzysta z niego 2,74 mln rodzin z 3,76 mln dzieci – wylicza Ministerstwo Rodziny, Pracy i Polityki Społecznej.

W tym roku (od kwietnia do grudnia) pochłonie ok. 17 mld zł. W 2017 r. ta kwota wzrośnie już do co najmniej 23 mld zł.

Program dodatków na dzieci wpływa – choć nie zawsze pozytywnie – na wiele obszarów naszego życia, począwszy od zasobności portfeli po stan gospodarki. Jakie są jego efekty po pierwszym roku funkcjonowania?

+Trochę więcej kobiet w ciąży

Głównym celem programu ma być zapobieganie katastrofie demograficznej. Bo dziś mamy dramatycznie niski wskaźnik dzietności: każda Polka rodzi przeciętnie 1,2 dziecka. Jeśli to się nie zmieni, już w 2050 r. będzie nas o 4 mln mniej niż obecnie.

Z badań wynika, że głównym powodem, dla którego młode rodziny nie decydują się na dziecko, jest brak poczucia stabilności finansowej i obawa o przyszłe dochody i pracę. Program 500+, czyli dodatki finansowe wypłacane co miesiąc, miały odpowiedzieć właśnie na te obawy Polaków. Czy spełniły swoją funkcję?

Pierwsze jaskółki, że coś w demografii drgnęło, już się rzeczywiście pojawiły. Jak wynika z danych Narodowego Funduszu Zdrowia, między styczniem a październikiem w ciążę zaszło o 14,5 tys. więcej kobiet niż przed rokiem. Do końca roku ciąż może być o 20 tys. więcej. Z kolei resort rodziny szacuje, że w 2016 r. urodzi się ok. 390 tys. dzieci, a w 2017 r. ok. 400 tys. W 2015 r. narodziło się ich ok. 370 tys.

Wzrost liczby ciąż jest oczywiście pozytywnym zjawiskiem. I choć trudno przesądzić, że jest jedynie efektem dodatków na dzieci, to trzeba zaliczyć to zjawisko jako plus programu 500+.

+Znacząca redukcja poziomu ubóstwa

Duże transfery z budżetu państwa do portfeli niewątpliwie pozwoliły tysiącom rodzin po prostu wyjść z biedy. Liczba dzieci, które żyją w skrajnym ubóstwie, zmniejszyła się do ok. 187 tys. z 623 tys. w 2015 r. – wynika z raportu „Przewidywane skutki społeczne 500+: ubóstwo i rynek pracy", przygotowanego przez dr Ryszarda Szarfenberga z EAPN Polska. Tym samym odsetek dzieci skrajnie ubogich zmniejszył się z 11,9 proc. do 0,7 proc. Także odsetek najbardziej ubogich rodzin zmniejszył się z 7,5 do 3,9 proc.

Co więcej, zmniejszyła się też skala rozwarstwienia dochodowego Polaków. Współczynnik Ginniego (im niższy, tym mniejsze nierówności dochodowe) po wprowadzeniu 500+ spadł do 31,8 pkt z 34,1 pkt.

-Wyuczona bierność

Pytanie jednak, czy dawanie biednym ryby zamiast wędki jest najlepszym sposobem na wychodzenie z ubóstwa. Akurat w poświąteczny wtorek zwrócił na to uwagę prezydent Nowej Soli Wadim Tyszkiewicz, który swoje uwagi przedstawił na Facebooku. Zauważył on, że często środki z 500+ traktowane są jak coś, co się „człowiekowi należy, a beneficjenci tego programu, zamiast wziąć się do pracy, poprzestają na biernym przyjmowaniu wsparcia i życiu na koszt państwa".

– Rzeczywiście, wyuczona bierność czy bezradność, nieustające oczekiwanie na pomoc od państwa jest problemem, zresztą nie tylko w Polsce – komentuje Elżbieta Kryńska, demograf z Uniwersytetu Łódzkiego. – Najgorsze jest to, że takie postawy oczekiwania i roszczeń przenoszą się potem na kolejne pokolenia. Oczywiście ludziom niezaradnym trzeba pomagać, ale nie jestem przekonana, czy temu powinny służyć pieniądze na wsparcie dzietności – dodaje. Zdaniem ekonomistów, rząd mógłby pomyśleć nad modyfikacją programu 500+, tak by przede wszystkim promował on pracę, dążenie do zwiększania dochodów. Z kolei typowo wsparcie biednych rodzin należałoby pozostawić w gestii polityki socjalnej.

-Zachęta do rzucania pracy

Zresztą program 500+ nie tylko nie zachęca do wychodzenia z zawodowej bierności, ale wprost może do pracy zniechęcać. Bo łączne wpływy z dodatków na dzieci i innych zasiłków socjalnych mogą być wyższe niż dochody z pracy. Na rezygnację z zatrudnienia decydować się mogą głównie kobiety z niższym lub średnim wykształceniem, których zarobki nie są zbyt wysokie, z miast do 100 tys. mieszkańców oraz wsi.

Jak pokazują Badania Aktywności Ekonomicznej Ludności, liczba osób biernych zawodowo z powodu opieki nad rodziną w III kwartale była o 110 tys. wyższa niż rok temu i o 144 tys. wyższa niż w I kwartale (gdy program 500+ jeszcze nie ruszył).

– To jeszcze nie dramat, ale daje nam pewne wskazówki, że coraz więcej kobiet będzie rezygnować z pracy lub z jej poszukiwania – komentuje Wiktor Wojciechowski, główny ekonomista Plus Banku.

– W długim okresie może to negatywnie wpłynąć na gospodarkę, ograniczając potencjał jej wzrostu – dodaje Janusz Jankowiak, główny ekonomista Polskiej Rady Biznesu.

– Ale jednocześnie nie możemy jednoznacznie stwierdzić, że to jedynie 500+ wpływa na rosnącą liczbę nieaktywnych zawodowo kobiet. Wskaźnik ten rośnie już od lat – podkreśla Wojciechowski.

+Wyższa konsumpcja i oszczędności

Wydatki konsumpcyjne gospodarstw domowych, które od początku 2016 r. rosły w stabilnym tempie 3,1–3,3 proc. rocznie, w III kwartale zwiększyły się o 3,9 proc. rok do roku. To ich największy skok od IV kwartału 2008 r. Ale to przyspieszenie wzrostu konsumpcji trudno wiązać wyłącznie z 500+. Kluczowa była zapewne dobra koniunktura na rynku pracy: systematyczny wzrost zatrudnienia i wynagrodzeń.

Wartość wypłaconych w tym roku świadczeń z tytułu 500+ to ok. 1,5 proc. ubiegłorocznych wydatków konsumpcyjnych (przekroczyły bilion złotych). Wiadomo, że te pieniądze nie zostały przeznaczone wyłącznie na konsumpcję w kraju. Posłużyły gospodarstwom domowym do sfinansowania zakupu towarów z importu (m.in. używanych aut), ale też do spłacenia części zadłużenia (głównie w zakresie tzw. długów domowych, np. z tytułu czynszu, rachunków za prąd czy telefon) oraz zasiliły ich oszczędności.

Widać to choćby w danych NBP: pomimo rekordowo niskich stóp procentowych na koniec listopada depozyty gospodarstw domowych były o 10,3 proc. większe niż rok wcześniej. Dla porównania, w 2015 r. wartość depozytów zwiększyła się o 9,5 proc., a w 2014 r. – o 9,3 proc.

Gdy 500+ był uruchamiany, ekonomiści się spodziewali, że wpływ programu na konsumpcję będzie zauważalny już od II kwartału 2016 r. Tak się jednak nie stało, m.in. dlatego, że w pierwszych miesiącach gospodarstwa domowe dużą część dodatkowego dochodu oszczędzały.

– Są wskazania, że środki z 500+ są akumulowane przez kilka miesięcy, a potem lawinowo wykorzystywane. Tak było na przykład w wakacje, choć w danych tego do końca nie widać, bo wydatki na usługi są niedoreprezentowane w statystykach – tłumaczy Ernest Pytlarczyk, główny ekonomista mBanku. Ten sam efekt może się uwidocznić w IV kwartale, w związku z wydatkami przed świętami.

Taki sposób dysponowania dodatkowym dochodem może też oznaczać, że wpływ 500+ na dynamikę konsumpcji nie wygaśnie po II kwartale 2017 r. (kiedy transfery do ludzi przestaną rosnąć w porównaniu z poprzednim rokiem) tylko utrzyma się nieco dłużej.