BTE: wznowienie po wyroku Trybunału

Głośnym wyrokiem z 14 kwietnia 2015 roku (sygn. P 45/12) Trybunał Konstytucyjny uznał, że art. 96 ust. 1 oraz 97 ust. 1 prawa bankowego są niezgodne z art. 32 ust. 1 Konstytucji RP. Przepisy te stanowią podstawę wydania przez bank bankowego tytułu egzekucyjnego (BTE). Ten po zaopatrzeniu przez sąd w klauzulę wykonalności stanowi tytuł wykonawczy.

BTE jest rozwiązaniem tyle skutecznym, co kontrowersyjnym. Status banków jako instytucji zaufania publicznego jest niejasny, a banki same raz go sobie przypisują, innym razem argumentują, że są zwykłym uczestnikiem obrotu. Nie sposób jednak nie przyjąć, że przyznanie im prawa wystawiania na podstawie swoich dokumentów bankowych tytułów egzekucyjnych, mających faktycznie moc wyroków sądowych, jest uprawnieniem idącym bardzo daleko. Budzi to wiele wątpliwości w szczególności odnośnie do wierzytelności spornych.

Silniejsza strona

Działalność banków nie ogranicza się do działalności kredytowej, chociaż i ta może się wiązać ze spornymi roszczeniami, jak w przypadku niektórych kredytów hipotecznych, czego przykładem są te udzielone we frankach szwajcarskich. Większe problemy dotyczące oceny zasadności roszczeń związane są z działalnością banków, które na podstawie ustawy o obrocie instrumentami finansowymi zawierają z klientami między innymi umowy opcji i swapów. Nawet pobieżna analiza orzecznictwa Sądu Najwyższego pokazuje, że umowy te zawierane były często w sposób wadliwy.

Banki, gdy tylko mogły, korzystały ze swojego uprawnienia, które pozwalało im „wydać wyrok we własnej sprawie", a kontrola sądowa była ograniczona do kwestii formalnych. W takiej sytuacji możliwość obrony dłużnika, przeciwko któremu wystawiono BTE, a następnie zaopatrzono go w klauzulę wykonalności, była iluzoryczna. Mógł on korzystać ze środków obrony, jakie służyły mu na płaszczyźnie przepisów o postępowaniu egzekucyjnym (zażalenie na postanowienie o nadaniu klauzuli wykonalności; powództwo przeciwegzekucyjne) bądź w postępowaniu upadłościowym (sprzeciw co do wpisu na listę wierzytelności). Ich skuteczność pozostawiała wiele do życzenia. Co więcej, skorzystanie przez bank z BTE prowadziło do sytuacji, w której to dłużnik musiał wykazywać, że nie istnieje jego zobowiązanie względem banku.

Kwestią wymagającą rozważenia jest, czy uznanie przez TK art. 96 ust. 1 i art. 97 ust. 2 prawa bankowego za niezgodne z konstytucją daje dłużnikowi, przeciwko któremu wystawiono BTE zaopatrzony w klauzulę wykonalności, dodatkowy środek obrony w postaci skargi o wznowienie postępowania.

Skarga o wznowienie stanowi nadzwyczajny środek zaskarżenia uregulowany w art. 399 i nast. kodeksu postępowania cywilnego (k.p.c.). Zgodnie z nim dopuszczalne jest wznowienie postępowania zakończonego prawomocnym wyrokiem. Z uwagi na regulację zawartą w art. 3532 k.p.c. dopuszczalne będzie również wznowienie postępowania zakończonego prawomocnym nakazem zapłaty. Według art. 524 k.p.c. dopuszczalne jest też wznowienie postępowania nieprocesowego zakończonego prawomocnym postanowieniem co do istoty sprawy. Brak jest jakiejkolwiek normy wskazującej wprost na dopuszczalność wniesienia skargi o wznowienie od orzeczeń wydanych w postępowaniu zabezpieczającym, klauzulowym i egzekucyjnym.

Trzy argumenty za

W naszej ocenie dopuszczalne jest wniesienie skargi o wznowienie postępowania od postanowienia sądu o nadaniu klauzuli wykonalności BTE. Powyższe należy jednak opatrzyć następującą uwagą. Zgadzamy się z powszechnie występującym w orzecznictwie i judykaturze poglądem, że co do zasady nie jest dopuszczalne wznowienie postępowania zakończonego prawomocnym orzeczeniem wydanym w postępowaniu klauzulowym i egzekucyjnym – w oparciu o podstawy wskazane w art. 401 k.p.c., art. 403 k.p.c. i art. 404 k.p.c. Stanowisko to jest powszechnie aprobowane w orzecznictwie Sadu Najwyższego (por. m.in. postanowienia Sądu Najwyższego z 19 września 1938 r., C. II. 206/38, OSP 1939, poz. 85, z 21 sierpnia 1947 r., C. I. 305/46, „Państwo i Prawo" 1948).

Uważamy jednak, że dopuszczalne jest wniesienie skargi o wznowienie postępowania od prawomocnego postanowienia sądu o nadaniu klauzuli wykonalności BTE tylko w oparciu o szczególną podstawę wznowienia przewidzianą w art. 4011 k.p.c. Uznanie wskazanych powyżej przepisów prawa bankowego za niezgodne z konstytucją pozwala na wniesienie skargi od prawomocnego postanowienia sądu o nadaniu klauzuli wykonalności BTE. Za powyższym stanowiskiem przemawiają następujące argumenty.

Po pierwsze, wniesienie tego rodzaju skargi jest dopuszczalne w świetle wykładni językowej art. 399 § 2 k.p.c. i art. 4011 k.p.c. Zgodnie z ich treścią dopuszczalne jest wznowienie postępowania zakończonego postanowieniem w przypadku, gdy TK orzekł o niezgodności aktu normatywnego z konstytucją, ratyfikowaną umową międzynarodową lub ustawą, na podstawie których wydano orzeczenie. Z taką właśnie sytuacją mamy do czynienia w analizowanym stanie faktycznym. Wyrok TK wyeliminuje z polskiego porządku prawnego art. 96 ust. 1 i art. 97 ust. 1 prawa bankowego, które stanowiły podstawę wydania BTE, wobec którego następnie sąd wydawał postanowienie o nadaniu klauzuli wykonalności.

Po drugie, przepisy te nie zawierają w swojej treści żadnego ograniczenia co do zakresu postępowań uregulowanych w k.p.c., do których mogą znaleźć zastosowanie. Nie ma zatem żadnych przeszkód, aby w oparciu o odesłanie zawarte w treści art. 13 § 2 k.p.c. znalazły one zastosowanie do postępowania o nadanie klauzuli wykonalności BTE.

Po trzecie, zgodnie ze stanowiskiem wyrażonym w judykaturze i doktrynie, art. 399 § 2 k.p.c. będzie miał zastosowanie wyłącznie do postanowień kończących merytorycznie postępowania w sprawie. Nie będzie on miał zastosowania do postanowień wpadkowych, kończących wyłącznie pewien etap postępowania. W naszej ocenie postanowienie sądu o nadaniu klauzuli wykonalności BTE ma charakter postanowienia kończącego merytorycznie postępowanie w sprawie. Rozstrzygnięcie sądu wydane na podstawie art. 7862 k.p.c. kończy bowiem postępowanie klauzulowe wywołane wnioskiem banku o nadanie klauzuli wykonalności BTE. Jest ono jedynym orzeczeniem merytorycznym, jakie sąd wydaje w tym postępowaniu.