Finansowe zmagania wyższych uczelni

Początek ubiegłego roku akademickiego mógł rodzić uzasadnione obawy o to, czy uczelnie zdołają dostosować koszty swojej działalności do malejącej od kilku lat liczby studentów. Wynik finansowy, jaki osiągnęło 19 największych uniwersytetów publicznych w Polsce za rok 2012, był po raz pierwszy od wielu lat ujemny (strata wyniosła 33,2 mln zł).

Wiadomo też było, że w kolejnym roku, tj. 2013, liczba studentów będzie dalej spadać i sytuacja finansowa mogła się jeszcze pogorszyć. Dzisiaj możemy już stwierdzić, że większość uczelni dobrze przygotowała się do nowych wyzwań, czego wymiernym rezultatem jest dodatni wynik finansowy osiągnięty w grupie wskazanych uniwersytetów, wynoszący w 2013 r. nieco ponad 19 mln zł.

Sytuacja jednak łatwa nie jest, bo biorąc pod uwagę efekt podstawowej działalności operacyjnej, jedynie 11 uniwersytetów spośród 19 zdołało wypracować wynik dodatni. Zmniejszyły się przede wszystkim wpływy z opłat za usługi edukacyjne (o 11 proc. w stosunku do roku poprzedniego), co było pochodną spadku o 15,8 proc. liczby studentów studiów niestacjonarnych, a także zmniejszenia się o 16,4 proc. liczby słuchaczy studiów podyplomowych. Co ciekawe, w wolniejszym tempie ubywa studentów studiów stacjonarnych (spadek o 5,2 proc.), a w przypadku stacjonarnych studiów doktoranckich zaobserwowano nawet wzrost liczby studiujących (o 4,6 proc.).

Są uczelnie, które z działalności badawczej rocznie uzyskują 100 tys. zł na nauczyciela akademickiego

Biorąc pod uwagę fakt, że kilkunastoprocentowy spadek przychodów z opłat za studiowanie w trybie niestacjonarnym uczelnie odczuły już drugi rok z rzędu, reakcje ich władz na tę sytuację nie mogły być powierzchowne lub doraźne. Większość z nich podjęła działania zarówno w sferze zmniejszenia kosztów, jak i zwiększenia przychodów z innych źródeł.

Szukanie oszczędności

Skala przedsięwzięć oszczędnościowych była różna w zależności od sytuacji danej uczelni. Kilka uniwersytetów zdecydowało się na decentralizację swojego budżetowania, obciążając poszczególne wydziały lub mniejsze jednostki uczelni odpowiedzialnością za racjonalne gospodarowanie powierzonymi funduszami. Dziekanom łatwiej było wskazać miejsca i sposoby ograniczenia wydatków na danym wydziale niż rektorowi.

Na części uniwersytetów rozpoczęto stopniowe ograniczanie zatrudnienia i zmiany w jego strukturze, mające na celu zmniejszenie liczby pracowników niebędących nauczycielami akademickimi. Zatrudnienie ogółem na największych ?19 uniwersytetach spadło w 2013 r. o 1,4 proc., przy czym w grupie nienauczycieli spadek ten wyniósł prawie 2 proc.

Część uczelni poczyniła także oszczędności poprzez zmniejszenie rozdrobnienia zajęć dla studentów, określenie minimalnej liczebności grup studenckich, obniżenie stawek za godziny ponadwymiarowe, zmniejszenie kosztów usług obcych i wynagrodzeń bezosobowych, tych ostatnich odpowiednio o 3 proc. i 9 proc. (w stosunku do 2012 r.). Nie na wszystkich uczelniach działania te okazały się satysfakcjonujące, zwłaszcza gdy spadkowi liczby studentów towarzyszyło obniżenie kategorii wydziałów danej uczelni, a przez to zmniejszenie dotacji budżetowej.

Wyzwaniem dla władz uczelni na najbliższe lata będzie znalezienie innych dróg racjonalizacji wydatków wobec stopniowego wyczerpywania się prostych źródeł oszczędności. Należy się liczyć z tym, że wkrótce rozpocznie się proces łączenia uczelni lub tworzenia ich związków; pewne ułatwienia w tym zakresie zawiera znowelizowana w lipcu tego roku ustawa – Prawo o szkolnictwie wyższym, o czym wspomina w swoim artykule pt. „Przed wielką zmianą" („Rz" z 19 września) minister Lena Kolarska-Bobińska.

Zadbać o przychody

Rok 2013 był pierwszym z trzech kolejnych lat wzrostu wynagrodzeń pracowników uczelni, co znalazło wyraz we wzroście dotacji budżetowej dla szkół wyższych średnio o ok. 10 proc. Zmniejszyła się natomiast kwota środków, które uczelnie otrzymały z ministerstwa na prowadzenie statutowej działalności naukowo-badawczej.

Nie jest to na szczęście jedyne źródło finansowania badań i dlatego po uwzględnieniu środków pozyskanych przez zespoły naukowców na realizację projektów badawczych krajowych (głównie z NCN i NCBIR) oraz międzynarodowych na największych uniwersytetach w Polsce przychody ogółem z działalności badawczej były wyższe o ponad 5 proc. w stosunku do roku 2012.