Złote żniwa Jana Tomasza Grossa - polemika

Byłego wicedyrektora Biura Lustracyjnego IPN Piotra Gontarczyka mój artykuł na temat nowej książki Grossów ucieszył i zmartwił zarazem. Ucieszył, bo – jak dowcipnie pisze – dzięki mojemu głosowi dyskusja „nabrała interdyscyplinarnego i międzykontynentalnego kolorytu". Wynikać ma to stąd, że – jak celnie ustalił wicedyrektor od lustracji – część czasu przebywam w odległym Sydney, a moim zawodem wyuczonym i wykonywanym jest filozofia prawa. Zmartwił – bo dr Gontarczyk nie zrozumiał jednego z kluczowych passusów w moim artykule; mało tego, passus ów Gontarczyka „zmęczył". Postaram się mu ulżyć.

Błąd moralny

Jak skarży się dr Gontarczyk, „męczę" czytelników „miazmatami o etyce, estetyce, symbolice, winie i piekle". To być może tematy Gontarczykowi obce, ale to przecież jeszcze nie powód, by rozważania o etyce i estetyce nazywać z odrazą „miazmatami" i odwracać się od nich z niesmakiem. Oto cytat, który Gontarczyka tak utrudził: „etyka, zwłaszcza w odniesieniu do sytuacji skrajnych, rozgrywających się na scenie tragedii najstraszniejszych, lokuje się w bardzo niskich rejestrach. Nadmierne jej wyżyłowanie w rejestry symboliki i tabu jest przejawem pięknoduchostwa – zwłaszcza w ustach tych z nas, którzy nie są w stanie wczuć się w grozę tamtych czasów".

Zakładając (być może pochopnie – z powodów, o których niżej), że jest to dokładny cytat, nie znajduję w nim przesłanek zmęczenia czytelnika. Tymczasem dr Gontarczyk nie dość, że narzeka na zmęczenie, to jeszcze opatruje moje słowa komentarzem: „Wartość poznawcza tego tekstu lokuje się w okolicach absolutnego zera".

Być może tak jest w przypadku czytelnika, którego zdolności poznawcze lokują się właśnie w okolicach absolutnego zera. Nie dopuszczam myśli, by dr Gontarczyk – człowiek zdaje się nieźle wykształcony i na dodatek  były wicedyrektor – należał do tej kategorii. Postaram się wytłumaczyć mu, tak prosto i zrozumiale, jak tylko potrafię, ów krótki tekst, który przysporzył mu takich kłopotów poznawczych i wprawił w takie rozgoryczenie.

Jest w myśli etycznej – dyscyplinie, która Gontarczyka najwyraźniej przerasta, no ale którą niech stara się przynajmniej tolerować – rozróżnienie między etyką zasad a etyką aspiracji. Etyka aspiracji lokuje się na samej górze skali dokonań moralnych: to etyka wyznaczająca cele, do których człowiek zacny i prawy powinien dążyć. Etyka zasad – tak jak jest rozumiana przez np. Lona Fullera – mieści się na dole skali etycznej – to zestaw fundamentalnych przykazań moralnych, których przekroczenie jest zawsze złem absolutnym.

W moim artykule na temat książki Grossów dokonałem tego rozróżnienia, by wyrazić osąd – jak sam to przyznałem – kontrowersyjny: a mianowicie, że skierowanie uwagi czytelnika na kopaczy przesiewających ziemię pod Treblinką i Bełżcem w poszukiwaniu resztek zwłok Żydów, z których można jeszcze wyłuskać jakieś brylanty czy złoto, jest błędem – i to błędem nie faktograficznym, ale moralnym.

Przeinaczenia i kłamstewka

W odniesieniu do tych strasznych czasów złamanie tabu, jakim jest poszanowanie zwłok, jest moim zdaniem nieporównywalne ze złem absolutnym, jakim jest zabijanie Żydów lub oddawanie ich w ręce niemieckich oprawców. Zwrócenie uwagi na to pęknięcie moralne przesłania książki Grossów było – w mojej intencji – głównym tematem mojego artykułu.

Gontarczyk tego nie pojął – i na dodatek uznał, że ten passus (rzeczywiście, kluczowy dla mojego artykułu) ma wartość poznawczą „w okolicach absolutnego zera". Być może istotnie wyraziłem się zbyt uczenie (jak komplementuje mnie ironicznie Gontarczyk), ale wydawało mi się, że myśl jest zrozumiała dla przeciętnie rozgarniętego człowieka – a za takiego mam typowego czytelnika „Rzeczpospolitej".

Nie mogłem wszakże przewidzieć – i to traktuję jako swoją osobistą porażkę – że mój artykuł wywoła „rechot". Jak relacjonuje Gontarczyk: mimo swej niewiedzy, porozstawiałem po kątach historyków i obsmarowałem ich szyderstwami „tak, żebyśmy mogli porechotać". Otóż nie wiem, kim są ci „my", którzy wraz z Gontarczykiem „rechotali", ale ta relacja o zbiorowym rechocie mnie zasmuca. Rechot Gontarczyka i jego kolegów musiał być głośny, bo w innym miejscu polemista określa moje poszukiwania substancji faktycznej moralnego przesłania książki Grossów jako „przezabawne". No cóż – śmiech to zdrowie, chociaż może nie akurat przy okazji takiego tematu.

Prawdziwie poważne i wielkie zagadnienie – różnicę między interpretacją a stwierdzeniami faktów: być może największy dylemat w historiografii – Gontarczyk zbywa kilkoma banałami, zadając m.in. pytanie o to, kto wygrał bitwę pod Grunwaldem. Zarzuca mi sprowadzanie wszystkiego do interpretacji (albo perspektywy), podczas gdy mój argument jest dokładnie odwrotny: że różnica między interpretacją a stwierdzeniami faktów jest zasadnicza.

W istocie na tej różnicy zasadza się moja obiekcja, że wielu krytyków Grossa zarzuca mu błędy co do faktów, podczas gdy w istocie różnią się z nim co do interpretacji tych faktów. Taki zarzut ma sens tylko przy przyjęciu ostrego rozróżnienia między jednym a drugim.