Spotkania gigantów. „Pół wieku z Borgesem” Llosy

„Sam jestem swoistą antologią wielu literatur” albo „Jestem przesiąknięty literaturą” – mawiał o sobie autor „Fikcji”. Świat był dla niego biblioteką nie tylko w metaforycznym znaczeniu. To właśnie tego motywu do opisywania naszej kultury użył Umberto Eco, pisząc o pewnym średniowiecznym klasztorze, gdzie przechowywane są również antyczne księgozbiory, a od tego, jakie tytuły są czytane, nagłaśniane lub pomijane, cenzurowane i niszczone, zależy oblicze naszej cywilizacji. „Nie ma bardziej złożonej przyjemności niż myślenie, i jemu się oddawaliśmy” – napisał.

Peruwiańskie korzenie

Jorge Luis Borges (1899–1986) był wzorem dla pisarzy Ameryki Łacińskiej i panaceum na kompleks prowincjonalności wobec Europy, zwłaszcza Hiszpanii i Portugalii. Llosa podkreśla, że uwolnił hiszpański od charakterystycznego dla niego wielosłowia, a w swoim wydaniu uczynił synonimem precyzji.

Czytaj więcej

Plus Minus

Rita Gombrowicz: Nietzsche, Szekspir, Mann i Montaigne to ulubieni pisarze Witolda Gombrowicza

Bardzo szczerze opowiadał mi o sobie. Także o swoich przygodach erotycznych. Właściwie nie były to trwałe związki. Pamiętam, jak w liście do Kota Jeleńskiego narzekał, że odbieranie go jako homoseksualistę jest dużym uproszczeniem. Uważał się za pisarza uniwersalnego.

W 1941 r. w prologu do „Ogrodu o rozwidlających się ścieżkach” stwierdził: „Układanie obszernych książek to pracowite i zubażające szaleństwo: rozwijanie na pięciuset stronach idei, której doskonały wykład zajmuje kilka minut”. Uważał, że jeśli ktoś chce przedstawić historię, „lepiej udawać, że takie książki już istnieją i przedstawić ich streszczenie, komentarz”. To, co napisał – praktykował. Cała jego twórczość to 152 tys. słów. Objętość powieści Llosy.

Borges cenił jednak Josepha Conrada i Gustawa Flauberta. Zapytany, jakie książki zabrałby na bezludną wyspę, odpowiedział, że takie, które mógłby czytać wielokrotnie, bo ich nie rozumie („Wstęp do filozofii matematyki Russela”) oraz „książkę, która jest biblioteką, czyli Biblię”.

Llosa podkreśla w książce złożonej z wywiadów, wspomnień i odczytów, że fascynacja Borgesem jest dowodem na to, że pisarz może fascynować się innym autorem, który pisze inaczej. Llosę interesowała polityka i erotyka, zaś jedyną partnerką Borgesa była literatura, polityką gardził, nazywał „jedną z form nudy”. „Nie wiem, czy można podziwiać polityków (...) zajmują się (…) dawaniem łapówek, uśmiechaniem się, pozowaniem do zdjęć i, za przeproszeniem, byciem popularnymi”.

Był erudytą i poliglotą. Śmiał się sam z siebie, że nie potrafi zapamiętać codziennych szczegółów, tymczasem potrafił recytować poezję w łacinie, w wielu językach nowożytnych, nauczył się też staronordyjskiego, czytając sagi z XIII wieku. Niesamowita pamięć była rekompensatą za utratę wzroku. Swoje związki z poezją tłumaczył również tym, że łatwiej mu pracować w wyobraźni z krótką wierszowaną formą, cyzelując słowa, aniżeli dyktować dłuższe partie prozy czy esejów.

Borges był Argentyńczykiem, a jednak posiadał peruwiańskie korzenie. W jego domowym archiwum wyjątkowe miejsce zajmował Order Słońca przyznany przez władze Peru. Wiązała się z tym rodzinna historia. Pradziadkiem pisarza był pułkownik Suarez, który wsławił się zwycięską szarżą na wojska hiszpańskie w bitwie pod Juanim. Orderem za ten bohaterski czyn odznaczył przodka Borgesa sam prezydent Simón Bolívar.

Potem przy okazji licznych przeprowadzek odznaczenie zginęło, co było przyczyną zmartwienia matki. Będąc świadkiem, jak syn otrzymuje order za zasługi w literaturze – rozpłakała się wzruszona. Poszukując zaś swoich korzeni w Peru, Borges w Cuzco odnalazł dom przodka używającego herbu z kozim łbem. Ów antenat w XVI w. wyprawił się na południe i założył argentyńską Kordobę.

Borges, choć był potomkiem konkwistadorów i wojskowych, uważał się za pacyfistę. Zwalczał nacjonalizm zawsze i wszędzie, podkreślając, że miłość do własnej ojczyzny nie może wynikać z nienawiści do innych narodów. Kpił z pohukujących na sąsiadów argentyńskich wojskowych. Słynne było jego zdanie, że „argentyńscy wojskowi nie słyszeli nigdy świstu kuli”. Gdy jeden z nich zażądał sprostowania – Borges z typową dla siebie ironią odpowiedział: „Przyznaję, że generał taki a taki faktycznie słyszał świst kuli”.

Marzenia Gombrowicza

Być może pozostałością po burzliwej rodzinnej przeszłości była literacka fascynacja ciemną stroną życia. Jak pisze Llosa, kompensował życie w świecie książek literackimi wyprawami w stronę półświatka zabijaków, nożowników, opisując „pyskówki, burdy, wyzwania, pojedynki i inne brutalne zachowania”. Opowiadania pełne są zbrodni, tortur i narzędzi okrucieństwa.