- przedsiębiorstwo lub gospodarstwo rolne,
- ustanowienie na rzecz zapisobiercy użytkowania lub służebności lub
- ogół praw i obowiązków wspólnika spółki osobowej.
Przykład
Spadkodawca Janusz B. sporządził u notariusza testament. Swoim spadkobiercą uczynił córkę Joannę W., jednak w testamencie zawarł też zapis windykacyjny: Janusz B. przekazał swojej przyjaciółce Ewelinie S. pięć obrazów Edwarda Dwurnika oraz rzeźbę Magdaleny Abakanowicz.
Zapis windykacyjny może zostać dokonany wyłącznie w testamencie sporządzonym w formie aktu notarialnego. Natomiast odwołanie zapisu windykacyjnego nie wymaga zachowania formy aktu notarialnego i jest możliwe na jeden z opisanych już sposobów przewidzianych dla odwołania testamentu.
Do zapisu zwykłego stosuje się odpowiednio omówione wcześniej przepisy dotyczące powołania spadkobiercy, przyjęcia i odrzucenia spadku, o zdolności do dziedziczenia oraz o niegodności dziedziczenia.
Analogicznie jak w przypadku zapisu zwykłego, również zapis windykacyjny jest bezskuteczny, gdy w chwili otwarcia spadku przedmiot zapisu windykacyjnego nie należy do spadkodawcy albo spadkodawca był zobowiązany do jego zbycia. Podobnie jak w przypadku zapisu zwykłego, nie można bowiem uczynić przedmiotem zobowiązania do wykonania zapisu windykacyjnego czegoś, do czego spadkodawca nie miał prawa w chwili otwarcia spadku, nawet jeżeli miał do tego prawo w momencie sporządzania testamentu.
W przeciwieństwie do zapisu zwykłego, zapis windykacyjny nie może zostać ustanowiony z zastrzeżeniem warunku lub terminu. Taki zapis windykacyjny uważa się bowiem za nieistniejący, a jeżeli z treści testamentu lub okoliczności wynika, że bez takiego zastrzeżenia zapis nie zostałby uczyniony, to zapis windykacyjny jest nieważny. Ograniczeń tych nie stosuje się, jeżeli ziszczenie się warunku albo nadejście terminu nastąpiło przed otwarciem spadku.
Nic nie stoi natomiast na przeszkodzie, aby tego spadkobiercę, na którego rzecz ustanowiono zapis windykacyjny, obciążyć również zapisem zwykłym. Zapisobierca windykacyjny może także zostać obciążony poleceniem.
Powołanie wykonawcy testamentu
Mając na uwadze, że spadkodawca siłą rzeczy nie może osobiście czuwać nad pełną i prawidłową realizacją jego ostatniej woli oraz nad zabezpieczeniem składników masy spadkowej do czasu objęcia ich przez spadkobierców, ustawodawca przewidział możliwość ustanowienia w testamencie wykonawcy testamentu. Z reguły będzie to więc osoba lub inny podmiot, obdarzony zaufaniem przez testatora, którego zadaniem jest czuwanie nad składnikami masy spadkowej oraz urzeczywistnienie postanowień testamentu. Wykonawca testamentu musi mieć pełną zdolność do czynności prawnych.
Wykonawca testamentu może zostać powołany przez spadkodawcę do sprawowania zarządu spadkiem, jego zorganizowaną częścią lub tylko oznaczonym składnikiem spadku. Do jego zadań należy zazwyczaj zarząd majątkiem spadkowym, spłacenie długów spadkowych, w tym realizacja zapisów zwykłych i poleceń, a następnie wydanie majątku spadkowego spadkobiercom zgodnie z postanowieniami testamentu oraz przepisami ustawy, niezwłocznie po dokonaniu podziału spadku. Testator może odmiennie uregulować ww. obowiązki wykonawcy testamentu.
Wykonawca testamentu może również pozywać i być pozywany w sprawach dotyczących zarządu spadkiem, jego zorganizowaną częścią lub oznaczonym składnikiem spadku. Może także pozywać w sprawach o prawa należące do spadku i być pozywany w sprawach o długi spadkowe.
Obowiązkiem wykonawcy testamentu jest także wydanie przedmiotu zapisu windykacyjnego każdej osobie, na rzecz której spadkodawca uczynił taki zapis. Natomiast wykonawca testamentu, powołany do sprawowania zarządu spadkiem, nie jest uprawniony do zarządzania przedmiotem zapisu windykacyjnego, jako że nie wchodzi on z formalnego punktu widzenia w skład spadku. Możliwe jest jednak odrębne powołanie wykonawcy testamentu przez spadkodawcę do sprawowania zarządu także przedmiotem zapisu windykacyjnego, do chwili objęcia go przez zapisobiercę.
Testator nie ma obowiązku powołania wykonawcy testamentu, a osoba powołana na tę funkcję nie ma obowiązku wyrażenia zgody na jej pełnienie. Jeżeli jednak odmawia przyjęcia tego obowiązku, mimo wskazania jej w treści testamentu, to powinna złożyć odpowiednie oświadczenie przed sądem albo notariuszem.
Wykonawca testamentu może również zostać zwolniony przez sąd z pełnienia funkcji, ale jedynie w sytuacji, gdy zachodzą ku temu ważne powody, które nie zostały skonkretyzowane w przepisach, ale które powinny sprowadzać się do sytuacji w istotny sposób zagrażających prawidłowości sprawowania zarządu lub wykonania rozrządzeń testamentowych przez danego wykonawcę testamentu.
Przepisy jako zasadę wprowadzają wykonywanie czynności przez wykonawcę testamentu za wynagrodzeniem oraz za zwrotem kosztów zarządu majątkiem spadkowym. Do rozliczenia dochodzi między spadkobiercą (gdyż ww. koszty i wynagrodzenie należą do długów spadkowych) a wykonawcą testamentu.
Wydziedziczenie
Dość powszechnie znaną instytucją prawa spadkowego jest z pewnością wydziedziczenie, która jednak daje spadkodawcy znacznie mniej swobody niż się powszechnie sądzi.
Przede wszystkim, wydziedziczenie to instytucja, za pomocą której spadkodawca może w testamencie pozbawić określonego spadkobiercę lub spadkobierców prawa do dziedziczenia (zarówno ustawowego, jak i testamentowego), a także prawa do zachowku po spadkodawcy. Wydziedziczenie może nastąpić jednak wyłącznie z jednej lub kilku ściśle określonych przyczyn, wymienionych w przepisach kodeksu cywilnego:
- uporczywe postępowanie przez spadkobiercę wbrew woli spadkodawcy w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego,
- dopuszczenie się przez spadkobiercę względem spadkodawcy albo jednej z najbliższych mu osób umyślnego przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności albo rażącej obrazy czci lub
- uporczywe niedopełnianie przez spadkobiercę obowiązków rodzinnych wobec spadkodawcy.
Wymienione działania lub zaniechania spadkobiercy muszą przy tym mieć charakter zawiniony. Konkretna przyczyna wydziedziczenia, z powyższego katalogu, powinna zostać opisana w treści testamentu.
Nawet jednak, gdy ziściła się jedna lub kilka z ww. przesłanek, na podstawie których spadkodawca wydziedziczył daną osobę w treści testamentu, wydziedziczenie nie będzie skuteczne, jeżeli spadkodawca przebaczył spadkobiercy. Co więcej, przebaczenie takie może nastąpić nawet, gdy spadkodawca nie miał zdolności do czynności prawnych, ale przebaczenie z jego strony nastąpiło z dostatecznym rozeznaniem sytuacji.
Jeżeli jednak wydziedziczenie zostało oparte na jednej z ww. przesłanek ustawowych oraz nie nastąpiło przebaczenie ze strony spadkodawcy, spadkobierca zostaje wyłączony od dziedziczenia oraz traci prawo do zachowku. Jeżeli wydziedziczony spadkobierca jest zstępnym spadkodawcy, to uprawnienie do zachowku nabywają w takiej sytuacji jego zstępni.
