RPO przystępuje do islandzkiej sprawy przed ETPCz ws. prawa do sądu

Sprawa została przyjęta do rozpoznania przez Wielką Izbę ETPCz, w wyniku zakwestionowania przez Islandię wyroku ETPCz w składzie izby.

- Dotyczy dopuszczalności oraz kryteriów oceny prawidłowości powoływania sędziów. A zatem zagadnień, które są niezwykle ważne i aktualne w Polsce, zwłaszcza w świetle wyroku Trybunału Sprawiedliwości UE z 19 listopada 2019 r. w sprawie A.K. i inni (C-585, 624 i 625/18), kolejnych orzeczeń Sądu Najwyższego oraz czynności podejmowanych przez sądy powszechne, a także reakcji organów władzy ustawodawczej i wykonawczej, czyli wzmożenia postępowań dyscyplinarnych wobec sędziów i procedowania ustawy uniemożliwiającej realizację wyroku TSUE - uznaje RPO.

Trybunał surowszy niż SN

31 maja 2018 roku Gudmundur Andri Ástrádsson wniósł sprawę przeciwko Islandii o łamanie jego prawa do sądu, gwarantowanego przez art. 6 § 1 Europejskiej Konwencji Praw Człowieka. Islandczyk odpowiadał przed sądem za prowadzenie pojazdu bez ważnego prawa jazdy i pod wpływem narkotyków. W jego sprawie orzekał Sąd Apelacyjny w składzie obejmującym sędzię powołaną przez minister sprawiedliwości niezgodnie z regułami prawa krajowego. Jak twierdził skarżący, naruszyło to jego prawo do rzetelnego procesu sądowego przed niezawisłym i bezstronnym sądem ustanowionym na mocy ustawy – gwarantowane przez art. 6 ust. 1 Europejskiej Konwencji Praw Człowieka.

Wyrokiem z maja 2018 r. Sąd Najwyższy Islandii odrzucił jego zarzuty, stwierdzając, że pomimo wad procedury nominacji sędzi nie było wystarczających  powodów, aby wątpić w uczciwość procesu przed niezależnym i bezstronnym sądem.

12 marca 2019 r. Trybunał w Strasburgu przyznał jednak rację Ástrádssonowi. W wyroku  popartym przez pięciu sędziów z 7-osobowego składu izby ETPCz stwierdził, że nominacja islandzkiej sędzi doprowadziła do rażącego naruszenia obowiązujących wówczas przepisów prawa, a tym samym naruszenia art. 6 ust. 1 Konwencji. Trybunał podkreślił znaczenie zapewnienia przestrzegania prawa krajowego w świetle zasady trójpodziału władzy. Wadliwe powołanie sędzi do orzekania w Sądzie Apelacyjnym naruszało w szczególności zaufanie, jakie sądownictwo musi wzbudzać w społeczeństwie demokratycznym, i naruszało samą istotę zasady, zgodnie z którą sąd musi być wyłoniony zgodnie z prawem.

Zdaniem RPO interesujące jest, że ETPCz bardziej surowo ocenił skutki naruszenia prawa krajowego aniżeli Sąd Najwyższy Islandii. Potwierdził on wprawdzie, że w procedurze mianowania spornego sędziego doszło do nieprawidłowości, ale jednocześnie nie uznał, że powinny one powodować zakwestionowanie sędziowskiego statusu powołanej osoby.

W ciągu trzech miesięcy od uprawomocnienia się wyroku ETPCz Islandia miała wypłacić skarżącemu15 tys. euro z tytułu poniesionych kosztów. Jednak na wniosek Islandii z 9 września 2019 r. sprawą  zajęła się Wielka Izba ETPCz. Wyrok ma zapaść 5 lutego.

Głos przyjaciela sądu

Rzecznik Praw Obywatelskich przekazał ETPCz pismo tzw. przyjaciela sądu (amicus curiae). Wskazał w nim, że wyrok ETPCz może mieć wartość precedensową i stanowić punkt odniesienia dla oceny spraw dotyczących nieprawidłowości w polskim wymiarze sprawiedliwości, które już zostały lub będą wniesione do ETPCz.

Według RPO, wyrok może mieć zasadnicze znaczenie dla funkcjonowania całego systemu sądownictwa w Polsce, a przez to - dla możliwości korzystania z ochrony sądowej przez jednostki. W Polsce istnieje bowiem coraz większe ryzyko chaosu prawnego zagrażającego stabilności orzeczeń sądowych i podważającego pewność obrotu prawnego. Kwestionowanie prawidłowości mianowania sędziów podważa jednocześnie prawidłowość składu sądowego, w którym takie osoby orzekają, i rodzi wątpliwości, czy wydane przez nie orzeczenia są prawnie wiążące. Podważa to zaufanie społeczne do całego systemu sądowego, utrudnia dostęp obywateli do sądu oraz zagraża korzystaniu z praw i wolności jednostki.

Jednym z głównych wyzwań stojących dziś przed polskimi władzami jest, zdaniem RPO, wypracowanie kryteriów i mechanizmów, które pozwolą na naprawienie obecnej sytuacji. Rzecznik wyraził oczekiwanie, że pomocne w tym procesie będzie właśnie orzeczenie ETPCz, jednoznacznie potwierdzające i doprecyzowujące europejskie standardy mianowania sędziów.

RPO uznał, że rażące naruszenie prawa w procesie powoływania sędziów wyklucza dopuszczenie tak powołanej osoby do wykonywania funkcji sądowych i uniemożliwia jej zasiadanie w składzie orzekającym sądu.