Stanulewicz: Fundamentalizm czy liberalizm - jeszcze o aborcji

Kto sprawcą, a kto ofiarą?

Jednak epoka Oświecenia, a następnie wiek XIX przyniosły zasadnicze zmiany w podejściu ustawodawcy do przerywania ciąży. Na kontynencie europejskim w nauce prawa karnego zaczął dominować pogląd, że sprawcą zakazanej aborcji jest przede wszystkim kobieta. Stało to w sprzeczności np. z ówczesną praktyką prawną USA, która kobietę uznawała za ofiarę tego przestępstwa. Jak zwracał uwagę prof. Andrzej Sakowicz, ewolucja karalności aborcji poszła w kierunku ochrony prawnej płodu jako postać żywej istoty ludzkiej. Odrzucano zatem zarówno ochronę płodu/ciąży jako dobra sui generis, jak i zdrowia i życia kobiety, choć w tym ostatnim przypadku ustawodawcy dokonywali pewnych modyfikacji. W konsekwencji przerwanie ciąży uznano za zabójstwo uprzywilejowane, czyli takie, za które co prawda grozi kara jak za zabójstwo kwalifikowane, ale ustawodawca przewiduje również wiele okoliczność mających wpływ na jej złagodzenie. Takie rozwiązanie przyjął zarówno kodeks niemiecki z 1871 r., jak i austriacki z 1852 r. czy wreszcie rosyjski kodeks Tagancewa z 1903 r.

Polska specyfika

Wspomniane kodeksy państw zaborczych i przyjęte w nich rozwiązania dotyczące aborcji obowiązywały na ziemiach polskich aż do 1932 r., kiedy to wszedł w życie nowy polski kodeks karny. Co prawda art. 231 i 232 k.k. przewidywały odpowiedzialność karną za „spędzenie płodu", i to zarówno za sprawstwo, jak i pomocnictwo, jednak stosunkowo łagodną (do trzech lat aresztu). Prawdziwą natomiast rewolucją nawet w skali europejskiej były rozwiązania przyjęte w art. 233 tegoż kodeksu, w którym ustawodawca przewidywał okoliczności wyłączające karalność czynu poprzez wskazania do przerwania ciąży. Kodeks uznawał tu dwie grupy przesłanek: ze względu na „zdrowie ciężarnej kobiety" (art. 233 pkt a) oraz gdy ciąża była wynikiem przestępstwa. Siłą rzeczy, ze względu na ówczesny stan diagnostyki medycznej, nie ujmowano jako przesłanki przyczyn embriopatologicznych, a w fazie końcowej projektu pominięto przyczyny społeczne jako przesłankę legalności zabiegu. Co ciekawe, wspomniane przepisy były konsultowane z Episkopatem Polski, nad którego zastrzeżeniami rząd przeszedł do porządku dziennego. Z kolei praktyka orzecznicza, a także doktryna w toku stosowania powyższych rozwiązań, pojęciem „zdrowie matki" objęły również cały diapazon rozpoznanych wówczas problemów psychicznych kobiet w ciąży. Już to tylko świadczy, jak nowatorskie były to rozwiązania.

Dość powiedzieć, że w Europie lat 30. karalność aborcji uchylały tylko kodeksy: duński z 1930 r. i szwajcarski z 1937 r. Z kolei w Niemczech aborcja była zakazana, z wyjątkiem ratowania życia matki (od 1927 r.), jednak niska kara (40 mk) czyniła ten proceder masowym. Sytuacja zmieniła się po dojściu Hitlera do władzy, który z jednej strony, pod karą śmierci, zakazał w Rzeszy aborcji jako czynu skierowanego przeciw rasie i narodowi, z drugiej zaś dopuścił ją ze względów eugenicznych i rasowych, zwłaszcza na terenach okupowanych. W ZSRR sytuacja prawna była w zakresie aborcji jeszcze bardziej zagmatwana. Co prawda bolszewicy w latach 20. dopuścili aborcję na życzenie, jednak Stalin, wraz ze wzmacnianiem swojej władzy najpierw prawo do aborcji ograniczył (1926 r.), a następnie jej zakazał (1936 r.). Takie rozwiązania przyjęły po wojnie również inne państwa socjalistyczne, w tym Polska Ludowa, która, pomimo formalnego obowiązywania, nie stosowała rozwiązań z kodeksu z 1932 r. Dopiero liberalizacja prawa aborcyjnego w ZSRR (1955 r.) pociągnęła za sobą uchwalenie w Polsce ustawy z 27 kwietnia 1956 r. o warunkach dopuszczalności przerywania ciąży. Ustawa ta zastąpiła racjonalne rozwiązania przedwojenne, czyniąc z aborcji najbardziej dostępny w Polsce Ludowej „środek antykoncepcyjny". Ale to już materiał na zupełnie inne rozważania.

Autor jest profesorem dr hab.UAM, prawnikiem, historykiem ustroju i prawa w Zakładzie Badań nad Ustrojem Państwa WPiA UAM