A więc wreszcie jest. Siedem lat po tym, jak Lech Kaczyński wmurował w czerwcu 2007 roku akt erekcyjny w fundament przyszłego gmachu Muzeum Historii Żydów Polskich. Teraz w nowoczesnym, przyciągającym oko budynku na dawnym placu Muranowskim znalazła siedzibę stała ekspozycja opowiadająca o ponadtysiącletniej obecności Żydów na ziemiach polskich. Obecności naznaczonej dramatem Zagłady, ale przez tę zbrodnię bynajmniej nie zamkniętej. Mechaniczna logika mordu, pogańska i stechnicyzowana, jest obca polskiej logice dziejów.

Teraz ten gmach ma cofnąć czas i pokazać dziesięć wieków życia pod wspólnym niebem. To nie jest zadanie łatwe ani pozbawione trudnych wyborów. Gdy z szefem Rady MHŻP Marianem Turskim wchodziłem w ciąg ekspozycji, czułem ciekawość, ale i satysfakcję, że wreszcie ktoś ten temat podjął. Skądinąd ciekawe, czy taka placówka powstałaby w II RP, gdyby druga wojna światowa nie przerwała istnienia niepodległego państwa polskiego.

Pamiętam, jak Anda Rottenberg na wystawie w Berlinie pokazywała mnie i grupie dziennikarzy grafiki Artura Szyka z 1932 roku dedykowane marszałkowi Józefowi Piłsudskiemu jako patronowi pozytywnych stosunków polsko-żydowskich. Szyk, polski patriota o żydowskich korzeniach, namalował cykl 48 grafik poświęconych epizodom z życia obu narodów ze Statutami kaliskimi Bolesława Pobożnego z 1264 roku na pierwszym planie, gwarantującymi Żydom szereg przywilejów niespotykanych w ówczesnej Europie. Artysta sławił mądrość polskich królów i przywileje rabinów z Sejmu Czterech Ziem – trybunałów żydowskich w Koronie i na Litwie. Gdyby wojny nie było – to sadząc po tych grafikach Szyk byłby piewcą wspólnej historii, wymarzonym autorem fresków do hipotetycznego muzeum. Dziś w dzielnicy będącej miejscem kaźni jego współbraci powstała ekspozycja, w której – znów zgaduję – odnalazłby swoje emocje.

Zanim jednak ujrzała ona światło dzienne, jej twórcy stanęli wobec wielu dylematów. Czy muzeum ma być miejscem rozmowy Polaków i Żydów czy raczej sanktuarium pamiątek judaizmu dla potomków polskich Żydów z całego świata? Czy powinna ona w równym stopniu opowiadać o ponadtysiącletniej obecności Izraelitów na ziemiach polskich czy też skupić się na Holokauście lub przynajmniej na XX wieku? Czy powinno się szukać przykładów pokojowej koegzystencji czy pokazywać, jak nienawiść tliła się od stuleci, by wybuchnąć pożarem Zagłady?

Te pytania były motywem dyskusji nie tylko Polaków z Żydami, ale i Żydów zagranicznych z polskimi, i wreszcie Żydów znad Wisły między sobą. Jedni bali się lukrowania konfliktów, inni nadużywania ciemnych barw. Niektórzy Żydzi chcieli podkreślenia autonomii losu swojego narodu wobec polskiej większości, a niektórzy Polacy martwili się, czy nie zostaną ubrani w kostium współtwórców Holokaustu.

Odpowiedzią na te dylematy jest dziesięć zasad, jakie przyjęli autorzy ekspozycji. Pierwsza to zasada wyjścia poza okres nowoczesny („Najważniejsze jest całe tysiąclecie"). Kolejna głosi, że „historia Żydów polskich jest integralną częścią historii Polski, a historia Polski nie jest kompletna bez historii Żydów polskich". I jeszcze jedno założenie: „Opowiadanie historii z perspektywy tych, których opowieść prezentujemy bez zapowiadania przyszłości". To odejście od sposobu myślenia, jaki zdominował muzea Zagłady. W katalogu czytamy: „Narracja większości, jeśli nie wszystkich muzeów Holokaustu, rozpoczyna się od nienawiści, której logiczną konsekwencją, niejako Telosem, jest ludobójstwo. Punktem wyjścia historii Żydów polskich nie jest nienawiść, a jej punktem końcowym nie jest ludobójstwo".

Autorzy nie chcą narzucać odpowiedzi na pytania: „Czym jest judaizm?", „Kto jest polskim Żydem?". Jak piszą: „Jest wiele sposobów bycia Żydem, a polscy Żydzi cały czas próbują się samookreślić".

Ekspozycja Muzeum Historii Żydów Polskich jest kompromisem, a ten nigdy nie zadowala nikogo do końca

Marian Turski i Piotr Wiślicki, szef zarządu Stowarzyszenia Żydowski Instytut Historyczny, podkreślają: „Za każdym razem powtarzamy, że Muzeum Historii Żydów Polskich to muzeum Życia, nie śmierci". To dobry znak przez wejściem w labirynt wystawowych uliczek.

Młody naród i najstarsze plemię

Zamglona ściana lasu. Pradawna puszcza pełna dzikich zwierząt. Tak musiała się jawić Polska pierwszym żydowskim podróżnikom, którzy trafiali na te ziemie.

To spore zdjęcie wita gościa wystawy. Ale na tle tej leśnej scenerii widnieją słowa podania spisanego w 1919 roku przez pisarza z Buczacza Szmuela Josefa Agnona.

„Nie wiedzieliśmy, lecz ojcowie nasi nam opowiedzieli, jak rozproszony Izrael przybył do polskiej ziemi. Ujrzał Izrael, że trwają prześladowania, ciemięstwa się mnożą. (...) wyszli wówczas na drogi, patrzyli i pytali na wszystkie strony świata i pytali na wszystkie strony świata, dokąd pójść, aby odnaleźć spokój. Z nieba spadła kartka: »Idźcie do Polski«. I poszli do Polski, i dali królowi górę złota, a król przyjął ich z honorami. (...) A ci, którzy szukają świadectwa, mówili: »a dlatego Polska nazywa się Polin, bo tak rzekł Izrael, gdy ujrzał tę ziemię: po-lin!«. To znaczy, że tu spoczniemy, dopóki nie wejdziemy do Ziemi Izraela".

Ta piękna legenda to dobry wstęp do dziejów ludu Izraela nad Wisłą. Ale narracja zaczyna się od opowieści o pierwszych żydowskich podróżnikach, którzy opisali nasze ziemie. O Ibrahimie Ibn Jakubie, który na zlecenie kalifa Kordoby odwiedzał te ziemie, czy Petachii z Ratyzbony, który w XII wieku wędrował z Pragi przez Polskę na południową Ruś i do kraju Chazarów.

Ibrahim Ibn Jakub zaliczył nasz kraj do najzimniejszych. „Najtęższy mróz bywa u nich, gdy noce są księżycowe, a dni pogodne" – zauważa. Kraków wspomina trzykrotnie. Kolejne ślady polskie znajdujemy w dziełach Icchaka ben Mosze z XII wieku. Omawiając pytania od wspólnot żydowskich na wschodzie, wspomina on list Izraelitów uczestniczących w stypie w Primut czy – jak podejrzewają historycy – Przemyślu, w którym pytają o brata zmarłego krewnego.

Jednym z najstarszych śladów judaizmu pokazanym na wystawie są monety zapisane hebrajskimi znakami. Ich przykładem jest moneta bita w XI wieku w osadzie żydowskiej przy grodzie kaliskim.

Polska jako bezpieczny azyl pojawia się w kronice Kosmasa z Pragi, który opowiada, jak Żydzi uciekający przed pogromami krzyżowców przenosili „potajemnie swoje bogactwa". Część wystawy dotycząca średniowiecza ma dwa wyraziste punkty. Pierwszy to wspomniane już Statuty kaliskie, a drugi to opowieść o miłości króla Kazimierza Wielkiego do słynnej Esterki – pełne emocjonalnego ciepła wspomnienie wyrażające bliskość obu narodów.

Efektowna jest sala dotycząca złotej epoki Rzeczypospolitej, gdy wielkie państwo Jagiellonów dało Żydom wszelkie możliwości rozwoju. Renesans  wpływał na kształt krakowskiej synagogi Remuh, a żydowskie drukarnie wydawały dzieła mędrców judaizmu.

Co prawda określenie „Paradisus Iudaeorum" pochodzi z niechętnego Żydom poematu (sugerującego, że na ziemiach polskich jest im za dobrze), ale autorzy wystawy akceptują to określenie, które weszło do języka polskiego w pozytywnym kontekście.

Ten rozkwit kończy „korytarz ognia". To część ekspozycji dotycząca okresu rewolty kozackiej, w trakcie której Żydzi stawali się kozłami ofiarnymi niechęci żywionej przez ludność Ukrainy do polskich magnatów.

Sekciarze i przemysłowcy

I wreszcie mamy stulecie odbudowy kraju po Potopie, oddane przez rzeczywistość małego miasteczka z jego tradycyjnymi elementami: karczmą, kościołem i synagogą. Tu Żydzi stworzyli swój własny charakterystyczny tylko dla ziem polskich model życia. Najwspanialszym eksponatem tej części wystawy jest rekonstrukcja bajecznie kolorowego dachu drewnianej synagogi w Gwoźdźcu koło Stanisławowa. Rekonstrukcję wykonano za pomocą  technik ciesielskich z tamtych lat. Tuż obok opowieść o perturbacjach duchowych judaizmu z tamtego czasu, których symbolem były takie postacie jak Baal Szem Tow – prekursor chasydyzmu, czy Jakub Frank – założyciel i guru sekty, której członkowie z nim na czele przyjęli chrzest w Kościele katolickim.

Ten świat Polski szlacheckiej kończy ostatni płomyk nadziei dla upadającego państwa – Konstytucja 3 maja. Na dużej reprodukcji sztychu z obrad Sejmu widnieją słowa: „Zniknął smutek ponury i radość panuje. Zbawiony naród słodkiej używa swobody". To cytat z hymnu z 1792 roku.

Ale zaraz potem nadchodzi groza rozbiorów. Żydzi w nowych, oświeceniowych państwach, takich jak Prusy czy Austria, stają wobec administracyjnych prób wtłoczenia ich w nowe koleiny. Ale jednocześnie pojawiają się wzorce Haskali – oświecenia żydowskiego. Skłaniają one wielu polskich Żydów do kopiowania wzorców życia salonowego z Wiednia i Berlina. Przełom XVIII i XIX wieku naznaczony jest debatą nad uobywatelnieniem Żydów, w której biorą udział najtęższe umysły epoki od Stanisława Staszica poprzez Juliana Ursyna Niemcewicza po publicystów dziś już nieco zapomnianych jak Mateusz Butrymowicz czy Gerard Witowski.

Ale świat żydowski ma swoje wewnętrzne spory – o chasydyzm czy liberalne trendy synagogi reformowanej. W sielskim krajobrazie Litwy działają jesziwy brzęczące od teologicznych sporów. Za pomocą wspaniałej animacji komputerowej poznajemy jedną z nich – słynną szkołę w Wołożynie koło Mińska, o której opowiada na wystawie jej uczeń Juda Lejba Don Jachja.

Zrekonstruowana salka poczekalni Kolei Warszawsko-Wiedeńskiej to wstęp do epoki industrializacji. Epoki, w której siłę pieniądza jako narzędzia władzy pokazują tacy przemysłowcy jak Izrael Poznański czy Jan Gotlib Bloch.  Ale w tym samym czasie, gdy Poznański buduje swój olśniewający pałac w Łodzi, masy żydowskiej biedoty trafiają do przemysłowego piekła polskich miast.

Stosunkowo niewiele miejsca autorzy wystawy poświęcili manifestacjom patriotycznym z 1861 roku, na czele z pochodem narodowym z 8 kwietnia, w trakcie którego padł od kul uczeń żydowski Michał Landy. Druga połowa XIX wieku to epoka nadziei na zbratanie się obu narodów wobec carskiego terroru. Potem po obu stronach pojawiają się hasła rywalizacji. I wreszcie wiara w marksizm jako idea bratająca proletariat ponad podziałami narodowymi.

Symbolem tych nadziei jest odezwa PPS z Łodzi z 1905 roku po krwawym stłumieniu pochodów tamtejszych tkaczy: „Ta krew żydowska, która się zmieszała wraz z polską i niemiecką, spływając w rynsztoki uliczne Łodzi – ta krew żąda tylko jednego – nienawiści do caratu – i o jedną tylko pomstę woła – nad katami robotniczego ludu".

Ale nowoczesność to też narodziny antysemityzmu. Żydzi wahają się między asymilacją a podkreślaniem swojej odmienności. Te rozterki wyraża na wystawie cytat z pism rosyjskiego pisarza żydowskiego pochodzenia Grigorija Bogrowa (1825–1885): „Żydzi mówią... pozwólcie nam mieszkać, gdzie chcemy, i zajmować się tym, co nam się podoba. Dajcie nam możliwość poprawy naszego ekonomicznego i społecznego położenia, a wkrótce przekonacie się, że wszelkie wady, jakie nam przypisujecie – na które patrzycie przez szkło powiększające odziedziczonych przez waszych ojców uprzedzeń – nie są nam wrodzone. Odpowiada się Żydom: zasłużcie sobie... Kto ma rację?".

Mikrokosmos getta

Tak dochodzimy do opowieści o Żydach uczestniczących w walkach o niepodległość lat 1914–1920. Przywołajmy tu chociażby losy Bronisława Mansperla „Chabra", który poległ w 1915 roku jako oficer I Brygady Legionów Polskich, czy Bernarda Monda, który zaczynając w Drużynach Bartoszowych, doszedł do stopnia generała w II RP. W czasie drugiej wojny światowej Mond był więziony w oflagach. Po wojnie zaś, mając jako sanacyjny oficer kłopoty z zatrudnieniem, został pomocnikiem magazyniera materiałów budowlanych w Spółdzielni Grzegórzki w Krakowie.

Ale akurat tego wątku wystawa szczególnie nie eksponuje. Dzień ?11 listopada 1918 roku umieszczony jest w ciemnej sali opowiadającej głównie o pogromach okresu pierwszej wojny  i cierpieniach ludności na terenach przesuwających się frontów.

Znacznie pogodniejsza jest sekcja wystawy „Żydowska ulica", która pokazuje bogactwo życia żydowskiego w II RP. Oszałamiający wybór partii – od Aguda Israel po Bund i Poalej Syjon. Fenomen kina w języku jidysz czy udział zasymilowanych Żydów w elicie kulturalnej odrodzonej Polski – wszystko to zrobione jest ze smakiem i pomysłowością.  A jednocześnie mamy opowieść o gettach ławkowych i antagonizmach końca lat 30. Ale w odpowiedniej formie i bez taniego dramatyzmu.

Nie znaleziono natomiast sposobu na opowiedzenie o fenomenie nadreprezentacji Żydów w Komunistycznej Partii Polski. Argument, że nie była to partia żydowska, niewiele znaczy.  Komplikacje związane z utożsamianiem polskich komunistów żydowskiego pochodzenia z ogółem Żydów powrócą po wojnie. Dobrze, że poruszono inny sporny temat – postawę Żydów na Kresach Wschodnich II RP po 17 września 1939 roku, ale dla turysty z Zachodu niepojmującego złożoności problemu krótki film może być mało zrozumiały.

Dobrze został przedstawiony okres okupacji. Autorzy wystawy postanowili pokazać mikrokosmos getta, zza murów  którego aryjska strona jawić się mogła jako miejsce słoneczne i spokojne. Wystarczy jednak przejść symbolicznymi schodami przez kładkę nawiązującą do słynnego mostu nad warszawska ulicą Chłodną – by zobaczyć, że po aryjskiej stronie także szalał terror Niemców.