Marek Góra: Nieuchronność dłuższej aktywności zawodowej

W nieodległej przyszłości nieuchronnie będziemy pracować do znacznie późniejszego wieku niż obecnie. Przy czym nie zależy to od obecnych decyzji politycznych. Niezależnie od tego, jakie one będą, ich moc sprawcza ogranicza się do kilku lat. To znacznie krócej niż horyzont aktywności przytłaczającej większości z nas. A obecny poziom wieku emerytalnego „usypia” nas jednak, co może prowadzić do bolesnych skutków w przyszłości.

Ta nieuchronność merytorycznie jest dość oczywista. W największym skrócie wynika z tego, że:

– wydłuża się czas trwania naszego życia, a wiec dłużej musimy finansować naszą konsumpcję, na co potrzebujemy dodatkowych środków, a wczesna emerytura oznacza, że mamy ich mniej;

– wczesna dezaktywizacja to więcej miesięcy, przez które będziemy korzystać z zaoszczędzonych środków, więc dostępne co miesiąc kwoty będą odpowiednio mniejsze;

– wczesna dezaktywizacja to „przejadanie” tego, co odłożyliśmy na starość, zanim ona nadejdzie;

– liczba osób aktywnych ekonomicznie zmniejsza się z powodów demograficznych, a wczesna dezaktywizacja jeszcze to pogarsza. Ani postęp technologiczny, ani imigracja w pełni tego nie skompensuje, co spowalnia wzrost naszego dobrobytu.

Poza tym wczesna dezaktywizacja wydłuża okres ekonomicznej bierności, w którym ekonomicznie stajemy się częściowo zbędni, zmarginalizowani, co przykrywa bałamutne określenie „seniorzy”.

Czy będziemy mogli opóźnić dezaktywizację zawodową

Jesteśmy jednak w stanie sprostać wyzwaniu, jakie niosą dłuższe życie i wynikająca z tego nieuchronność dłuższej aktywności, ponieważ:

– utrata fizycznej i psychicznej zdolności do aktywności rozpoczyna się w naszym życiu później i następuje wolniej niż w przeszłości;

– dzięki wsparciu różnych urządzeń w coraz mniejszym stopniu konieczna jest siła i wydolność fizyczna;

– w coraz większym stopniu możemy regulować czas pracy i jej intensywność;

– atrakcyjność zatrudnienia osób starszych rośnie, ponieważ liczba młodszych osób jest coraz mniejsza.

Oczywiście wykonywane zajęcia są różne i różna jest ich uciążliwość, zróżnicowany jest także nasz indywidualny stan zdrowia. Jednak w obu tych przypadkach jest to sytuacja nieporównanie lepsza niż poprzednich pokoleń, które kończyły aktywność później niż my teraz.

Podsumowując, w większości będziemy musieli, mogli i chcieli opóźnić swoją dezaktywizację zawodową. Starość w XXI w. przychodzi później niż przed dziesięcioleciami. Uświadomienie sobie z jednej strony nieuchronności, a z drugiej możliwości opóźniania dezaktywizacji ekonomicznej jest pierwszym krokiem do szansy poradzenia sobie z tym wyzwaniem. Nie o wiek emerytalny mi tu chodzi, niemniej jest on jednak istotnym elementem kształtującym nasze myślenie o starości. Nie słuchajmy więc lepiej głosicieli niewzruszoności wieku emerytalnego na poziomie 60–65 lat. Jeśli ktoś ma dzisiaj mniej niż 50 lat i uwierzy, że taki wiek będzie dla niego, to w przyszłości go to zaboli.

Trudne wydłużanie aktywności

Jednak z faktu nieuchronności, ale jednak z rosnącej możliwości nie wynika, że wydłużanie naszej aktywności będzie łatwe. Trzeba się wyprzedzająco przygotować.

Nasza zdolność do opóźniania dezaktywizacji ekonomicznej zależy głównie od kwalifikacji zawodowych oraz od stanu zdrowia. Stan zdrowia to zagadnienie, którego nie analizuję tu w szczegółach. Podkreślę jedynie, że w znacznym stopniu zależy on od stylu życia i profilaktyki zdrowotnej (ruch, odżywianie się, unikanie niezdrowych nawyków, regularne badania). Wiele tu można zrobić. To wyzwanie cywilizacyjne, którego nie należy redukować do ważnej, ale niejedynej, kwestii finansowania systemu ochrony zdrowia. Jesteśmy ogólnie zdrowsi niż poprzednie pokolenia, ale na pewno wiele w tym zakresie da się jeszcze osiągnąć.

W typowej sytuacji człowiek 50-letni ma do starości jeszcze 20–30 lat, ale jego kwalifikacje często są już „starcami”. To ich wiek, a nie wiek metrykalny człowieka ma decydujące znaczenie. W przeszłości ludzie i ich kwalifikacje starzeli się w podobnym tempie. Dzisiaj ludzie starzeją się znacznie wolniej, a kwalifikacje znacznie szybciej.

Dezaktywizują się, bo to, co potrafią, staje się coraz mniej potrzebne. Przez to ludzie jeszcze niestarzy stają się w gospodarce coraz mniej potrzebni. Wysłanie ich na „wakacje”, czyli coraz wcześniej rozpoczynającą się emeryturę, jest niepoważnym pomysłem, szczególnie że obecny wiek emerytalny w większości krajów jest już i tak na niskim oraz kosztownym dla ludzi poziomie.

Jak po pięćdziesiątce zdobyć nowe kwalifikacje?

Rozwiązaniem – trudnym, ale chyba jedynym realnym – jest wyprzedzające działanie dostosowujące szeroko rozumiane kwalifikacje do zmieniającej się struktury popytu w gospodarce. W wieku – powiedzmy – 40–50 lat powinniśmy pomyśleć, co będziemy robić w kolejnych dziesięcioleciach aktywności i podjąć działania adaptujące do warunków bardzo różnych od tych, w których zaczynaliśmy około ćwierć wieku wcześniej. Chodzi o to, aby aktywność ograniczała jedynie wydolność oraz motywacja, a nie przestarzałe kwalifikacje.

Choć brzmi to dobrze, to w praktyce wyprzedzające dostosowywanie kwalifikacji milionów osób stanowi wyzwanie. Nie chodzi tu o poziom kwalifikacji, tylko o to, czego dotyczą. Nawet wysokie kwalifikacje, których nikt już nie potrzebuje, nie rozwiązują problemu. W dzisiejszym świecie musimy je zmieniać, a także zmieniać wykonywane zawody.

Czy system edukacyjny może pomóc?

Przed rozpoczęciem aktywności ekonomicznej, czy to jako pracownicy najemni, czy jako przedsiębiorcy, przechodzimy przez system edukacyjny, którego istotną częścią jest przygotowanie nas do tej aktywności. Gdy natomiast w połowie naszego życia stajemy wobec podobnego wyzwania, jesteśmy pozbawieni takiego wsparcia. Musimy radzić sobie sami. Nie bardzo wiemy, kiedy i co zrobić, jak to sfinansować i zorganizować. Nawet jeśli czujemy, że coś trzeba zrobić, to odsuwamy to w czasie, aż jest za późno. Często zamiast przeciwdziałać skutkom, szukamy winnych tego, że jest, jak jest.

Wsparcie instytucjonalne jest tu absolutnie niezbędne. Potrzebna jest struktura, która w sposób podobny do systemu szkolnego (szkoły średnie i wyższe) w połowie życia zawodowego wyposaży nas w to, z czym młodsi wchodzą w życie zawodowe w wieku ok. 20 lat. Przy czym oczywiście nie chodzi tu o wiedzę stricte szkolną, lecz zawodową.

Schody zaczynają się, gdy dochodzimy do finansowania oraz organizacji takich działań. Koncepcja finansowania powinna wyjść z dostrzeżenia, że są trzy podmioty zainteresowane opóźnianiem dezaktywizacji:

– osoby w wieku 40–50 lat potrzebują tego dla samych siebie (tak pracownicy najemni, jak i samozatrudnieni przedsiębiorcy);

– firmy – demograficzny spadek podaży pracy młodszych roczników rodzi potrzebę zwiększenia podaży pracy osób starszych;

– społeczeństwo jako całość (za pośrednictwem rządu) – wczesna dezaktywizacja znacznej części społeczeństwa osłabia wzrost gospodarczy oraz generuje rosnące koszty różnego rodzaju transferów, które społeczeństwo musi sfinansować.

Te trzy podmioty powinny uczestniczyć w finansowaniu kosztu takiego wyprzedzającego adaptowania kwalifikacji.

Jak wykorzystać istniejąca infrastrukturę zawodową?

Paradoksalnie większym problemem jest zbudowanie infrastruktury szkoleniowej, w której aktualizacja kwalifikacji mogłaby być realizowana. Łatwo wpaść w pułapkę „przepalania” pieniędzy bez właściwej realizacji celu. Zaprojektowanie takiej infrastruktury i zorganizowanie jej dla dziesiątków tysięcy osób (miejsce, kadra, programy, sposób finansowania działań itp.) jest trudne. Całożyciowe uczenie się (LLL – life long lerning) jest świetnym pomysłem, ale pozostaje raczej na marginesie. Potrzeba działania na znacznie większą skalę.

Szansa tkwi w dostosowaniu istniejącej struktury instytucji edukacyjnych do realizacji tego celu. Boom edukacyjny na przełomie wieków doprowadził do gwałtownego wzrostu podaży takich usług (szczególnie na poziomie edukacji wyższej, ale nie tylko). Część tego wzrostu była sztuczna, część miała chybione cele, ale stworzone „moce” są obecnie nieco przeskalowane. Szkoły średnie i wyższe uczelnie obsługują – w przybliżeniu – populację między 15. a 24. rokiem życia. W tej grupie wiekowej w roku 2000 było w Polsce ok. 6,5 mln osób, natomiast w 2020 r. już tylko ok. 3,7 mln. Ten spadek niestety się powiększa i tego nie zmienimy.