Erika Fatland: Kłamliwy, brutalny reżim Putina

Jak młoda Norweżka trafiła na Kaukaz Północny?

Pisałam pracę magisterską o ataku terrorystycznym na szkołę w Biesłanie z 2004 r. i chciałam na miejscu zebrać materiał badawczy. Tak właśnie powstała moja pierwsza książka „Village of Angels”. Nie zapomnę rozmów z rodzicami, którzy stracili dzieci. Zaczęłam wtedy rozumieć, jak funkcjonuje reżim rosyjski. Matki w Biesłanie myślały, że Putin przybędzie uratować ich dzieci, kiedy te tkwiły uwięzione na sali gimnastycznej przez trzy dni.

Rosyjskie służby specjalne zaatakowały terrorystów przy użyciu ciężkiej broni, zwiększając rozmiar tragedii.

Zginęło prawie 200 dzieci. Przyjechałam do Biesłanu trzy lata po tragedii i wciąż było tam wielu rodziców, którzy sądzili, że gdyby tylko Putin był lepiej poinformowany, to wszystko poszłoby sprawnie... Dopiero kiedy matki zabitych dzieci osobiście spotkały się z prezydentem, zrozumiały, że były okłamywane. Zobaczyłam wówczas, jak wielką wiarę Rosjanie pokładają w swoim przywódcy i jak trudno przychodzi im porzucenie złudzeń. Zobaczyłam też, jak olbrzymim i zróżnicowanym krajem jest Rosja – także pod względem narodowościowo-etnicznym.

Czy czuła pani presję służb jako obcokrajowiec zbierający wrażliwe materiały?

W 2007 r. wciąż trwała „specjalna operacja antyterrorystyczna” na Kaukazie Północnym, czyli druga wojna czeczeńska, więc dostęp do tego regionu był ograniczony. Po długich próbach zdobyłam wizę jako wolontariuszka w osetyjskim Czerwonym Krzyżu. Byłam wolontariuszką nr 1. Kiedy już leciałam do Rosji, dostałam e-mail, że jako obcokrajowiec będę musiała stale przebywać w towarzystwie dwóch ochroniarzy i będzie to mnie kosztować 15 tys. dol. Byłam wówczas studentką, nie miałam takich pieniędzy, ale udało mi się zdobyć finansowanie. Na miejscu okazało się, że to nie są żadni profesjonalni ochroniarze, tylko krewni szefa osetyjskiego Czerwonego Krzyża, którzy wszędzie za mną chodzili. Na szczęście byli dość leniwi i zazwyczaj zostawali w samochodzie, grając na Game Boyu, podczas gdy ja mogłam swobodnie rozmawiać z ludźmi. Aczkolwiek wolontariusze Czerwonego Krzyża mieli zakaz prowadzenia jakichkolwiek rozmów na tle politycznym i kiedy raz poruszyłam wrażliwe tematy przy świadkach, zostałam natychmiast aresztowana i miałam problemy z policją.

15 lat temu Federacja Rosyjska była jeszcze innym krajem.

W Rosji słowa zawsze były ważne. Trzeba umieć rozumieć eufemizmy i znaczenia zawarte między wierszami. To kłamliwy i brutalny reżim. Ale wtedy nie była to jeszcze pełnowymiarowa dyktatura na miarę Chin. Istniały możliwości, by zniknąć z radarów, porozmawiać szczerze z ludźmi. Pracowali jeszcze niezależni dziennikarze i media.

Po książce o Biesłanie napisała pani kolejne okołorosyjskie: „Sowietstany” o postsowieckich republikach w Azji Centralnej, a także „Granicę” o sąsiadach Federacji Rosyjskiej.

Azja Centralna była dla mnie białą plamą na mapie. Bardzo niewiele wiedziałam o tych pięciu krajach: Turkmenistanie, Kazachstanie, Tadżykistanie, Kirgistanie i Uzbekistanie. Te kraje w szybkim tempie przeszły modernizację w latach 20. i 30., przeprowadzono tam kolektywizację, kobiety poszły do pracy, zmieniła się rola islamu, nawet granice państwowe były efektem sowieckiej ideologii. I nagle w 1991 r. stały się względnie niezależne. Ciekawiło mnie, co z tego wszystkiego się narodziło.