To, ile, i czy w ogóle, podatku dostanie fiskus zależy w dużej mierze do relacji, jaka łączy nabywcę majątku i osobę, od której, ewentualnie, po której go otrzymuje. To w oparciu o nią ustawodawca ustanowił tzw. grupy podatkowe, od których zależy wysokość stawki podatku, kwoty wolnej od opodatkowania czy prawa do zwolnienia. Przy czym im mniej spokrewnienia, tym mniej przywilejów i w konsekwencji więcej do zapłaty. Podział na grupy podatkowe i przewidziane dla nich kwoty wolne od opodatkowania zostały przedstawione w osobnej ramce. W tym miejscu warto jednak dodać, że za rodziców ustawa o podatku od spadków i darowizn uważa nie tylko tych biologicznych, ale także przysposabiających, a za zstępnych także przysposobionych i ich zstępnych (ich dzieci, wnuki itd.). Zstępnymi na równi z rodzonymi dziećmi, wnukami itd. traktowane są zaś osoby, które przebywają lub przebywały w rodzinie zastępczej, w rodzinnym domu dziecka, w placówce opiekuńczo-wychowawczej lub w regionalnej placówce opiekuńczo-terapeutycznej. Odpowiednio wstępnymi osoby tworzące rodzinę zastępczą, prowadzące rodzinny dom dziecka lub pracujące z dziećmi w placówce opiekuńczo-wychowawczej lub w regionalnej placówce opiekuńczo-terapeutycznej.
Istotną kwestią, o której warto pamiętać nie tylko przy spadkobraniu i darowiznach, ale także przy innych tytułach, które podlegają opodatkowaniu, jest zakres pełnego zwolnienia dla tzw. zerowej grupy podatkowej. To bardzo ważna preferencja, bo pozwala przy przepływach majątku w kręgu najbliższej rodziny nie płacić podatku bez względu na jego wartość. Zwolnienie jest jednak obwarowane kilkoma warunkami, które finalnie mogą zaważyć na prawie do ulgi.
Przede wszystkim trzeba podkreślić, że krąg osób uprawnionych do nielimitowanego zwolnienia, choć pokrywa się w dużej mierze z zakresem I grupy podatkowej, to jest od niego węższy. Do najbardziej uprzywilejowanego kręgu nie zalicza się zięcia, synowej oraz teściów.
W przypadku mniej typowych rodzajów nabyć opodatkowanych podatkiem od spadków i darowizn dla skorzystania z nielimitowanego zwolnienia najistotniejsze będzie zgłoszenie nabycia w odpowiednim czasie. Drugi główny warunek, dotyczący udokumentowania przepływu pieniędzy dowodem przekazania m.in. na rachunek nabywcy, nie ma w tym zakresie znaczenia. Odnosi się bowiem tylko do darowizn lub poleceń darczyńcy dokonanych w pieniądzu.
Formularz i termin
Zasadniczo termin zgłoszenia nabycia wynosi sześć miesięcy od dnia powstania obowiązku podatkowego. Nie jest to jednak jeden moment dla wszystkich czynności wymienionych w ustawie o podatku od spadków i darowizn. Przy nabyciu tytułem zachowku będzie to chwila zaspokojenia roszczenia, czyli jego faktycznej zapłaty. Odpowiednio przy nabyciu w drodze zasiedzenia termin zacznie biec od uprawomocnienia się postanowienia sądu stwierdzającego zasiedzenie. Z kolei przy nieodpłatnym zniesieniu współwłasności moment powstania obowiązku, od którego liczy się termin zgłoszenia, to zawarcie umowy albo ugody lub uprawomocnienia się orzeczenia sądu, jeżeli ich skutkiem jest nieodpłatne zniesienie współwłasności. Przy nieodpłatnej służebności, rencie oraz użytkowaniu istotny dla wywiązania się z obowiązku zgłoszenia nabycia fiskusowi będzie zaś moment ustanowienia tych praw. Ustawa przewiduje dwa przypadki, kiedy do zachowania preferencji nie jest wymagane zgłoszenie. Pierwszy dotyczy sytuacji, gdy nabycie następuje na podstawie umowy zawartej w formie aktu notarialnego albo w tej formie zostało złożone oświadczenie woli jednej ze stron.
Drugi wyjątek to podatnicy, u których wartość majątku nabytego łącznie od tej samej osoby lub po tej samej osobie w ciągu pięciu lat poprzedzających rok, w którym nastąpiło ostatnie nabycie, doliczona do wartości ostatnio nabytych, nie przekracza kwoty wolnej od podatku przewidzianej dla I grupy podatkowej, tj. 9637 zł.