Dziedziczenie ustawowe

Jeżeli spadkodawca nie pozostawił testamentu, gdy jest on nieważny albo gdy osoby powołane do dziedziczenia nie chcą lub nie mogą być spadkobiercami, to dziedziczenie następuje według zasad określonych w kodeksie cywilnym (tzw. dziedziczenie ustawowe). Dziedziczenie ustawowe może odnosić się do całego spadku albo do jego części. Spadkobierca nabywa prawo do spadku z chwilą śmierci spadkodawcy. Potem sąd lub notariusz potwierdzają tylko to prawo.

Ważny stopień pokrewieństwa

Reguły dziedziczenia ustawowego opierają się na stosunku pokrewieństwa, małżeństwa lub przysposobienia (adopcji). W pierwszej kolejności po zmarłym, na podstawie ustawy, dziedziczą jego dzieci oraz małżonek. Dziedziczą oni w częściach równych, jednak część przypadająca małżonkowi zmarłego nie może być mniejsza niż jedna czwarta całości spadku. W przypadku, gdy dziecko zmarłego nie dożyło do otwarcia spadku, jego udział spadkowy przypada jego dzieciom w częściach równych. Tak samo dzieje się w przypadku dalszych zstępnych (dzieci, wnuków, prawnuków itd.).

Dla dziedziczenia duże znaczenia mają relacje, jakie łączyły za życia małżonków. Jeżeli bowiem byli oni w separacji, to pozostały przy życiu małżonek jest wyłączony z dziedziczenia. Tak samo będzie w sytuacji, jeżeli spadkodawca wystąpił o orzeczenie rozwodu lub separacji z winy współmałżonka, a żądanie to było uzasadnione. W takich sytuacjach wyłączenie małżonka od dziedziczenia nie następuje jednak z mocy prawa, a musi zostać orzeczone przez sąd.

Z żądaniem w tym zakresie może wystąpić każdy z pozostałych spadkobierców ustawowych powołanych do dziedziczenia w zbiegu z małżonkiem. Powództwo takie powinno być wytoczone w ciągu sześciu miesięcy od dnia, w którym spadkobierca dowiedział się o otwarciu spadku, nie później jednak niż rok od otwarcia spadku.

Co ważne, dziecko poczęte, ale jeszcze nienarodzone, może być także spadkobiercą, pod warunkiem że urodzi się żywe. Wówczas dziedziczy ono, tak jak pozostali spadkobiercy. Spełnienie tego warunku rodzi skutki z mocą wsteczną.

Gdy nie ma zstępnych

Jeżeli zmarły nie miał zstępnych – dzieci, wnuków, prawnuków, do spadku powołani są z ustawy jego małżonek i rodzice. Jest to zasadnicza zmiana w porównaniu z zasadami, jakie obowiązywały do połowy 2009 r., która do dalszej grupy przesuwa rodzeństwo zmarłego. Udział spadkowy każdego z rodziców, które dziedziczy w zbiegu z małżonkiem spadkodawcy, wynosi 1/4 całości spadku. Również to rodzice odziedziczą spadek – w częściach równych, jeżeli zmarły nie miał dzieci ani małżonka. Kiedy jedno z rodziców nie dożyje otwarcia spadku, udział spadkowy, który by mu przypadał, otrzyma rodzeństwo zmarłego – w częściach równych.

Rodzeństwo może zatem dziedziczyć w trzech sytuacjach. Pierwsza to samodzielne dziedziczenie, które ma miejsce, gdy spadkodawca nie miał małżonka ani zstępnych, a oboje rodzice już nie żyją. Jeśli spadkodawca nie miał zstępnych, a oboje jego rodzice nie żyją, to rodzeństwo będzie dziedziczyło wspólnie z małżonkiem.

Po trzecie wreszcie rodzeństwo zmarłego może dziedziczyć wspólnie z jednym z rodziców. Będzie to miało miejsce, gdy spadkodawca nie miał w chwili śmierci małżonka ani żyjących zstępnych, a drugie z rodziców nie żyje. Jeżeli którekolwiek z rodzeństwa spadkodawcy nie dożyło otwarcia spadku, pozostawiając zstępnych, to udział spadkowy, który by mu przypadał, przypada jego zstępnym.

Co ważne, małżonkowi zmarłego, który dziedziczy wraz z rodzicami, rodzeństwem i zstępnymi rodzeństwa, przypada połowa spadku. Gdy brak jest zstępnych, jego rodziców, rodzeństwa i ich zstępnych, to małżonek dziedziczy cały spadek.

Państwo ostatnie w kolejce

Od połowy 2009 r. spadek po zmarłym mogą otrzymać również jego dziadkowie. Nastąpi to wówczas, gdy zmarły nie pozostawił bliższej rodziny wskazanej powyżej, a więc np. żony, dzieci, rodziców czy rodzeństwa. Spadek pomiędzy dziadkami dzielony jest po równo. Jeśli natomiast któryś z dziadków nie dożyje otwarcia spadku, to jego udział dzielony jest pomiędzy jego zstępnymi, a więc dziećmi, wnukami itd.

Jeżeli zmarły nie pozostawił po sobie żadnych krewnych powołanych do dziedziczenia, w tym także dziadków, to majątek po nim przypadnie w udziale jego pasierbom, a więc dzieciom jego małżonka – jeżeli je miał. Majątek dzieli się pomiędzy nimi po równo.

Dopiero w sytuacji, gdy zmarły nie pozostawił po sobie nawet pasierbów, to pozostawiony przez niego majątek odziedziczy gmina, na terenie której ostatnio on zamieszkiwał. Jeśli jednak takiego miejsca nie da się ustalić, albo gdy na stałe spadkodawca mieszkał za granicą, to jego majątek odziedziczy Skarb Państwa.

Kto otrzyma majątek – Przykłady dziedziczenia ustawowego

Małżonek i dzieci.

Zmarły pozostawił żonę i troje dzieci. Udział w spadku żony będzie wynosił 1/4, a udziały dzieci również po 1/4.

Małżonek, dzieci i wnuki. Zmarły miał żonę i dwóch synów. Jeden z synów zmarł wcześniej. Miał on żonę i dwoje dzieci. W tej sytuacji żona zmarłego oraz żyjący syn otrzymają po 1/3 spadku, a dwoje wnuków dostanie po 1/6.

Małżonek i rodzice.

Zmarły nie miał dzieci. Po śmierci zostawił żonę, brata i oboje rodziców. Spadek dostaną wyłącznie: żona (1/2) i rodzice (po 1/4 ). Brat nie będzie dziedziczył.

Małżonek i rodzeństwo.

Bezdzietny mężczyzna po swojej śmierci zostawił żonę oraz siostrę. Jego rodzice od kilku lat już nie żyli. W tej sytuacji żona i siostra otrzymają spadek po połowie.

Rodzice i rodzeństwo. Zmarły, który był bezdzietnym kawalerem, pozostawił matkę, dwie siostry i brata. Matka dostanie połowę spadku, a każdy z rodzeństwa po 1/6.

Dziadkowie i kuzynka.