Wakacje z zabytkami. Mazowsze, Łódzkie i Świętokrzyskie

Wraz z Narodowym Instytutem Dziedzictwa w cyklu „Skarby regionów” pokazujemy zabytki i niezwykłe miejsca całej Polski. W tym tygodniu – na koniec cyklu – zapraszamy na Mazowsze, w Łódzkie oraz Świętokrzyskie.

Mazowsze

Na terenie Mazowsza zachowane są ośrodki dawnej władzy książęcej oraz królewskiej w Płocku i Warszawie. Z epoki średniowiecza przetrwały liczne ruiny zamków, np. w Czersku. Przełomowe znaczenie dla rozwoju regionu miało zawarcie unii Polski z Litwą oraz przeniesienie siedziby dworu przez króla Zygmunta III Wazę w 1596 r. do Warszawy, która stała się stolicą kraju. Z fundacji magnaterii i króla powstały w Warszawie i wokół niej barokowe kościoły, klasztory oraz okazałe rezydencje pałacowo-parkowe, czerpiące inspirację z najlepszych europejskich wzorów. Historyczne centrum miasta znajduje się na liście światowego dziedzictwa UNESCO i obejmuje odbudowane: rynek, kamienice, pierścień murów obronnych, Zamek Królewski i obiekty sakralne.

Warto rozpocząć zwiedzanie od Zamku Królewskiego. W ostatnich latach Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego wsparło finansowo odtworzenie wyjątkowych Ogrodów Dolnych zamku. W ramach programu „Ochrona zabytków” ministerstwo przeznaczyło środki także m.in. na konserwację krużganków kościoła św. Antoniego z Padwy, kaplicy bł. Władysława z Gielniowa w kościele św. Anny, kościoła Niepokalanego Poczęcia NMP (Res Sacra Miser) oraz kaplicy św. Jana Chrzciciela Archikatedry Warszawskiej. Wsparło także Muzeum Pałacu Króla Jana III w Wilanowie oraz remont Białego Domku oraz Wodozbioru wraz z zabytkowym ogrodem w Muzeum Łazienki Królewskie.

Spacerując Traktem Królewskim w kierunku Łazienek Królewskich i Wilanowa, można próbować odszukiwać obiekty opisane ponad 130 lat temu w „Lalce” przez Bolesława Prusa. Warto obejrzeć zespół cmentarzy w rejonie Powązek. Jego początki sięgają roku 1790. W ramach programu „Ochrona zabytków” Ministerstwo Kultury dofinansowuje prace konserwatorsko-restauratorskie nagrobków na cmentarzu przy ul. Okopowej i przywrócenie historycznej nawierzchni w alei Zasłużonych na Starych Powązkach.

Przy okazji kolejnej rocznicy Bitwy Warszawskiej warto odwiedzić Muzeum Józefa Piłsudskiego w Sulejówku, którego powstanie zostało sfinansowane z budżetu państwa. Ministerstwo Kultury dodatkowo przekazało środki na przebudowę zabytkowego Dworku Milusin oraz powstanie wystawy stałej.

Czytaj więcej

Plus Minus

Wakacje z zabytkami. Wielkopolska i Kujawy

Podróż przez Wielkopolskę i Kujawy to wyprawa do źródeł państwa polskiego. Tu ochrzczono księcia Mieszka i urodził się jego syn Bolesław Chrobry. Zachowały się piękne zespoły klasztorne i pałacowe. Ale pamięć tych ziem sięga dalej. Czasów, gdy kilka tysięcy lat temu budowano osadę w Biskupinie i megalityczne grobowce.

Warto też obejrzeć fortyfikacje Twierdzy Modlin i przejść się śladami białej niedźwiedzicy – Baśki Murmańskiej. W tym miejscu Andrzej Wajda umieścił zamek Horeszków w ekranizacji „Pana Tadeusza”. Kilkadziesiąt kilometrów na zachód od Warszawy w Żelazowej Woli znajduje się dwór, w którym urodził się Fryderyk Chopin.

Przy trasie kolei warszawsko-wiedeńskiej zbudowano osadę fabryczną Żyrardów z największymi w Królestwie Polskim zakładami lniarskimi. Do dzisiaj zachował się układ urbanistyczny z okresu boomu przemysłowego, ze zbudowanymi z czerwonej cegły przędzalniami. Plenery tego miasta chętnie wykorzystywali filmowcy, m.in. Andrzej Wajda w filmie „Wałęsa” czy Jacek Skalski w „Mieście prywatnym”.

Znaczenie Płocka przypadło na rządy Władysława I Hermana oraz jego synów Zbigniewa i Bolesława III Krzywoustego. Miejscowy gród stał się wówczas główną rezydencją monarszą w kraju i jednocześnie miejscem fundacji książęcych oraz kościelnych, a katedra płocka – nekropolią władców. Najstarsza część Płocka znajduje się na Wzgórzu Tumskim.

Płock, Wzgórze Tumskie

Ze zbiorów archiwum Urzędu Miasta Płocka

W Pułtusku zobaczymy renesansową Kolegiatę Zwiastowania Najświętszej Maryi Panny. Świątynia jest miejscem spoczynku przedstawicieli zamożnej szlachty i części biskupów płockich. W Broku znajduje się zamek wzniesiony w latach 1617–1624 dla bp. Henryka Firleja. Do 1822 r. był letnią rezydencją kolejnych biskupów płockich.

Zamek w Liwie został prawdopodobnie wzniesiony w latach 20. XV w. z inicjatywy księcia mazowieckiego Janusza I. Budowlę częściowo zniszczyli Szwedzi w latach 1657 i 1703. W 1961 r. otwarto w zespole zamku Muzeum Zbrojownię.

Miłośnicy Trylogii oraz malarstwa powinni zobaczyć zespół pałacowy w Orońsku, założony ok. 1840 r. z inicjatywy Franciszka Ksawerego Christianiego, dyrektora generalnego dróg i mostów w Królestwie Kongresowym. W 1869 r. zakupiła go Helena z Wojciechowskich primo voto Pruszakowa, która osiem lat później została żoną Józefa Brandta (1841–1915), malarza, wybitnego przedstawiciela szkoły monachijskiej. Latem było to miejsce jego pracy i spotkań z przyjaciółmi.

Czytaj więcej

Skarby regionów

Wakacje z zabytkami. Podlasie i Lubelszczyzna

Gdzie stoi największa w Polsce piramida? Gdzie według legendy król Kazimierz Wielki wybudował zamek dla swojej żydowskiej kochanki? Czy Pac był wart „pałaca” i gdzie ten pałac się znajduje?

Z twórczością Jarosława Iwaszkiewicza związane jest Stawisko. Z kolei w Opinogórze znajduje się zameczek, w którym mieszkał jeden z wieszczów – Zygmunt Krasiński, dzisiaj mieści się tam Muzeum Romantyzmu. Z kolei w Muzeum Diecezjalnym w Siedlcach warto zobaczyć obraz „Ekstaza św. Franciszka” El Greca.

Łódzkie

W regionie znaleźć można wspaniałe zabytki średniowiecza, np. kościół w Tumie, który jest największą zachowaną świątynią romańską w Polsce powstałą w XII w. Pobliska Łęczyca, miasto o średniowiecznym rodowodzie, przyciąga dobrze zachowanym regularnym założeniem miejskim z fragmentem murów obronnych i odbudowanym zamkiem kazimierzowskim. Warto też zobaczyć świątynie św. Idziego w Inowłodzu czy św. Urszuli i Jedenastu Tysięcy Dziewic w Strońsku, a także jeden z najlepiej zachowanych zabytków cysterskich – dawny klasztor i bazylikę w Sulejowie. Obok Jędrzejowa, Koprzywnicy i Wąchocka należy do grupy XII-w. opactw będących filiami francuskiego klasztoru cysterskiego w Morimond. Sulejów jest jedynym cysterskim opactwem warownym na terenie Polski.

Kapitularz opactwa w Wąchocku

S. Pawlak

Wyjątkowy urok mają ruiny średniowiecznego zamku w Bolesławcu, który znajduje się na wzgórzu w dolinie rzeki Prosny. Górująca nad okolicą wieża to pozostałość zamku strzegącego ówczesnych granic Polski. Z kolei zamek w Drzewicy formą nawiązuje do średniowiecznych kaszteli, ale cechuje się renesansowymi elementami dekoracyjnymi. Warto obejrzeć zamek w Uniejowie oraz renesansową rezydencję królewską na przedmieściach Piotrkowa Trybunalskiego. W wystawionym przez Zygmunta Starego zamku w formie wieży odbywały się Sejmy Wielkie Koronne. Obecnie mieści się tam Muzeum Regionalne.

Szczególnie interesującą grupę stanowi zespół późnogotyckich kościołów drewnianych odmiany wielkopolskiej z powiatu wieluńskiego, w Grębieniu i Ochędzynie, z renesansowymi polichromiami we wnętrzach, ale również m.in. w Gaszynie, Kadłubie i Wiktorowie. Warto obejrzeć też bazylikę katedralną Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny w Łowiczu, która jest miejscem pochówku 12 arcybiskupów gnieźnieńskich i prymasów Polski. Jej wyjątkowy blask m.in. jest efektem wsparcia finansowego Ministerstwa Kultury w ramach programu „Ochrona zabytków”.

Warto zwiedzić pałace rodzin arystokratycznych np. w Galewicach, a także pałace biskupie w Wolborzu i Skierniewicach czy założenia dworskie np. Ożarów, Wodzierady. W podłowickim Nieborowie znajduje się barokowy zespół pałacowy wzniesiony w latach 1690–1699 dla prymasa Michała Stefana Radziejowskiego. To jedna z najlepiej zachowanych rezydencji magnackich, związana z dziejami rodu Radziwiłłów. Kręcono w niej film „Akademia Pana Kleksa” według powieści Jana Brzechwy. W pobliskiej Arkadii Helena Radziwiłłowa założyła w latach 1778–1821 romantyczno-sentymentalny park w stylu angielsko-chińskim. Księżna zgromadziła w nim kolekcję sztuki antycznej. Z kolei klasycystyczny dwór Tubądzin zbudowany w 1796 r., który przez lata stanowił własność rodziny Walewskich, obecnie gości Muzeum Wnętrz Dworskich. Nie można też ominąć pałacu w Walewicach.

Czytaj więcej

Skarby regionów

Wakacje z zabytkami. Pomorze Gdańskie i Szczecińskie

Co łączy Warcino z Rzucewem? Należały do wybitnych postaci. W pierwszej miejscowości rezydencję miał żelazny kanclerz Otto von Bismarck, a w drugiej – król Jan III Sobieski i królowa Marysieńka.

Szczególnym miejscem jest Łódź z XIX-w. zespołami przemysłowymi oraz okazałymi rezydencjami fabrykantów. Warto obejrzeć pałace Izraela Poznańskiego, Karola Scheiblera czy Edwarda Herbsta. Świetność tych przedsiębiorców sfilmował w „Ziemi obiecanej” według powieści Władysława Reymonta reżyser Andrzej Wajda. Ministerstwo Kultury wsparło finansowo rewitalizację pałacu Poznańskich, a także prace konserwatorskie w Białej Fabryki Ludwika Geyera wraz z siedzibą Centralnego Muzeum Włókiennictwa. Ponadto, przyznało dotację z programu „Ochrona zabytków” m.in. na konserwację kaplicy grobowej rodziny Karola Scheiblera na Starym Cmentarzu oraz tzw. Sali Arkadkowej Pałacu Izraela Poznańskiego, siedzibie Muzeum Miasta Łodzi.

Z kolei w okolicach Spały znajduje się tajemniczy kompleks poniemieckich schronów w Konewce i Jeleniu, zachowały się m.in. schrony kolejowe.

Świętokrzyskie 

Neolityczne kopalnie krzemienia (Krzemionki koło Ostrowca Świętokrzyskiego), funkcjonujące 5 tys. lat temu, należały do największych w Europie, wyroby z pozyskanego tam krzemienia pasiastego odkrywane są setki kilometrów od miejsca wydobycia. Warto obejrzeć Muzeum Archeologiczne i Rezerwat Krzemionki oraz Pałac Wielopolskich, które otrzymały wsparcie finansowe z resortu kultury.

Z kolei Wiślica według legendy miała być stolicą mitycznego plemienia Wiślan, w rzeczywistości zaś powstał tam jeden z ważniejszych ośrodków administracyjnych monarchii piastowskiej. Od 2017 r. Muzeum Archeologiczne w Wiślicy jest Oddziałem Muzeum Narodowego w Kielcach. Ministerstwo Kultury sfinansowało kompleksową modernizację tego obiektu. W kolegiacie Narodzenia NMP na uwagę zasługuje wczesnogotycka rzeźba Madonny tzw. Łokietkowej (1270–1280) i freski bizantyjsko-ruskie.

Grodzisko w Stradowie zaliczane jest do największych grodów wiślańskich. Można zwiedzać też budowle lub ich ruiny w Chęcinach, Sobkowie, Kurozwękach, Bejscach czy Kielcach. Imponuje zamek Krzyżtopór w wiosce Ujazd, który należy do najlepiej zachowanych – w formie trwałej ruiny – obiektów typu „palazzo in fortezza”. Wybudował go w latach 1631–1644 wojewoda sandomierski Krzysztof Ossoliński.

Na trasie wędrówek powinny się znaleźć Kielce, z którymi związani byli Stefan Żeromski i Gustaw Herling-Grudziński. Warto odwiedzić m.in. dawny pałac biskupów krakowskich i katedrę. W pałacu biskupim mieści się Muzeum Narodowe w Kielcach. Zabytek zyskał blask m.in. dzięki wsparciu finansowemu Ministerstwa Kultury.

W malowniczo położonym na wzgórzach Pińczowie w latach 1540–1586 znajdowały się: słynny ośrodek protestancki (z drukarnią i gimnazjum) oraz kamieniołomy, z których materiał pozyskiwali od XV do XX w. wybitni rzeźbiarze, na czele ze słynnym Włochem Santim Guccim.

Trzeba odwiedzić pobenedyktyński zespół klasztorny Święty Krzyż. Zapewne ok. 1306 r. Władysław Łokietek ofiarował temu zgromadzeniu partykułę Drzewa Krzyża Świętego. Zespół klasztorny na Łyścu stał się jednym z najważniejszych ośrodków kultu religijnego. W 1863 r. kwaterował tam dyktator powstania styczniowego gen. Marian Langiewicz. W roku 1882 władze carskie utworzyły w skrzydle klasztoru ciężkie więzienie. Podczas II wojny światowej Niemcy urządzili tam obóz dla jeńców sowieckich.

Po regionie można też wędrować według klucza literackiego albo filmowego i odwiedzić np. dworek Henryka Sienkiewicza w Oblęgorku, który pisarz otrzymał jako „dar narodowy” w 1900 r. (działa w nim muzeum autora Trylogii), lub miejsce, gdzie w Leszczynach są pochowani rodzice Stefana Żeromskiego.

Dlaczego warto zaś pojechać do Ludyni? Bo zachowały się tam murowany lamus, tzw. zbór ariański, wzniesiony w pierwszej połowie XVI w. przez Stanisława Szafrańca, oraz drewniany dwór alkierzowy z połowy XVIII w. Wyjątkowość tego miejsca docenili filmowcy, Paweł Komorowski nakręcił tam „Syzyfowe prace”, a Filip Bajon „Przedwiośnie”.