"Janosikowe" przechodzi do historii. Zmiana zasad finansowania to szansa na rozwój samorządów

21 października br. prezydent Andrzej Duda podpisał ustawę o dochodach jednostek samorządu terytorialnego. Oznacza to m.in. likwidację tzw. janosikowego. System, przez który duże miasta musiały oddawać istotną część swoich dochodów na rzecz biedniejszych samorządów, przez lata budził kontrowersje. Dziś już wiemy, że za sprawą tej ustawy przejdzie on do lamusa. Dlaczego tak długo toczyła się walka o jego likwidację?

Rzeczywiście Stowarzyszenie STOP Janosikowe od wielu lat zwracało uwagę na ten problem. I nie był to jakiś spór teoretyczny, uniwersytecki, ale realny, dotyczący realnych pieniędzy i tego, co można za nie zrobić. Jako przedsiębiorca angażujący się w różnego rodzaju działania społeczne zauważyłem, jak brak odpowiedniego finansowania przekłada się na mniejszy rozwój miasta, a konkretnie niedoinwestowanej warszawskiej Pragi-Północ i biednego Mazowsza. A powodem okazało się właśnie „janosikowe”, które sprawiało, że m.in. Warszawa musiała oddawać ze swojego budżetu ogromne środki, które mogły być przeznaczane na rozwój jej najbardziej zaniedbanych dzielnic, a Mazowsze musiało zaciągać olbrzymie kredyty na spłatę „janosikowego”. To był czysty absurd.

Czytaj więcej

Samorząd

Koniec z „janosikowym”. Nowy system ma być sprawiedliwy

To koniec tzw. "janosikowego", czyli podatku obciążającego większe i bogatsze samorządy. Duże miasta zostaną uwolnione od daniny, która czyniła ich budżety nieprzewidywalnymi.

Tak, ale jak sama nazwa wskazuje, system miał zabierać bogatym, żeby dać biednym.

Niestety w praktyce „janosikowe” nie miało nic wspólnego z romantyczną legendą dobrego zbója, który rabował bogaczy, żeby ulżyć biednym. Był to niesprawiedliwy system, w którym po prostu zabiera się środki jednym, żeby dać drugim, nie patrząc ani na możliwości pierwszych, ani na potrzeby drugich. W ten sposób karano duże miasta, samorządy aktywne, a szczególnie Warszawę i Mazowsze. Potem te pieniądze trafiały w miejsca, gdzie w zasadzie niewiele pomagały. Spełniały raczej zadanie socjotechniczne. Miały wywołać poczucie, że zabierano tym rzekomo bogatszym po to, żeby jakoś zadowolić słabszych. W konsekwencji „janosikowe” niewiele pomagało, a dużo szkodziło.

Dlaczego?

Dlatego że tym, którym ten mechanizm zabierał, bardzo szkodził, a tym, którym dawał – pomagał w bardzo niewielkim stopniu. Do tego całość opierała się na bardzo wątpliwych założeniach, które jeszcze potęgowały niesprawiedliwość.

Teraz będzie sprawiedliwiej?

Najistotniejsze jest to, że zmieni się cały system finansowania jednostek samorządu terytorialnego. Kwestie dotyczące likwidacji „janosikowego”, czy raczej tej korekty zamożnościowej, to tylko część tej zmiany. Patrząc na problem szerzej, to, co udało się osiągnąć, to stworzenie normalnego systemu, w którym nie ma „janosikowego” i jest szansa na zmianę filozofii finansowania samorządów. Wydaje się, że po raz pierwszy polskie państwo, oprócz deklaracji, rzeczywiście chce wspierać samorządy finansowo. Samorządy przez całe lata były drenowane. Nie były odpowiednio dofinansowane, wiecznie czegoś brakowało. Budżet centralny gromadził pieniądze, a później je gdzieś redystrybuował, ale na inne cele.

Czytaj więcej

Samorząd

Janosikowe: Warszawa zapłaci więcej mimo, że wirus uszczuplił finanse

W 2021 r. Warszawa uiści 1,294 mld zł „janosikowego". To dodatkowe 85,4 mln zł w porównaniu z tym rokiem.

Taka zabawa w ciuciubabkę?

Trochę tak. Dochody samorządów były w głównej mierze powiązane z PIT, w którym ustawodawca najchętniej dokonywał zmian. Państwo ciągle zmieniało podejście do polityki fiskalnej w tym zakresie, wprowadzano nowe zwolnienia, ulgi, podwyższano kwotę wolną od podatku. A to przekładało się na sytuację budżetową samorządów. Okazywało się, że nagle pieniądze, które były planowane jako wydatki na konkretne inwestycje lokalne, wyparowywały. Były oczywiście jakieś rekompensaty od państwa. Ale po pierwsze, były one tylko częściowe, a po drugie przyznawane jednak po uważaniu, czyli zazwyczaj „swoim”. To sprawiało, że cały system był nietransparentny, nieprzewidywalny i oparty na pewnej korupcji politycznej. W takich warunkach trudno mówić o budowaniu długofalowej polityki rozwojowej. To był zły system finansowy, oparty też na bardzo złych zasadach. „Janosikowe” było wyliczane w oparciu o liczbę mieszkańców, a w przypadku Warszawy jest ona dużo wyższa niż liczba osób zameldowanych. Tymczasem zasadniczo to właśnie zameldowanie decyduje o tym, gdzie dana osoba rozlicza PIT.

To jak to będzie wyglądało po zmianach?

Ustawodawca wreszcie odchodzi od tego rozwiązania i chce zakorzenić dochody samorządów w dochodach mieszkańców i firm działających na ich terenie. To diametralna zmiana, bo nie mówi się już głównie o podatkach, ale o dochodach. To bardzo silny impuls mobilizujący do rozwijania bazy dochodowej. Jeśli samorząd będzie chciał mieć większe wpływy budżetowe, będzie musiał dbać o przedsiębiorców i wszystkich, którzy na danym terenie pracują. Samorządy będą musiały stworzyć im takie warunki, żeby oni chcieli w tej małej ojczyźnie być, a nie przenosić się gdzie indziej.

Wracamy do korzeni wielkiej idei małych ojczyzn?

Tak, można tak powiedzieć. Zmiana w finansowaniu jednostek samorządowych to wielka szansa na dobry rozwój przedsiębiorczości lokalnej i zadbanie o dobrostan mieszkańców na danym terenie. Samorządy powinny i chcą o to dbać, a dodatkową zachętą dla nich będzie szansa na pozyskanie większych środków na wszystkie transfery społeczne. Zwłaszcza że na poziomie lokalnym to samorządy lepiej od rządu wiedzą, co jest potrzebne dla danej społeczności i powinno im się stworzyć optymalne warunki, żeby mogły się rozwijać i działać normalnie.

Czytaj więcej

Samorząd

Raport o janosikowym: miliardowe straty samorządów

W latach 2007–2019 Warszawa, Kraków, Wrocław, Poznań i Gdańsk łącznie zapłaciły prawie 14 mld zł na rzecz mniej zamożnych gmin.

Co pana zdaniem jest największym sukcesem?

Przede wszystkim powrót do racjonalności i sprawiedliwości. Poprzedni system był bowiem rażąco niesprawiedliwy. Był oparty na złych założeniach. Nie uwzględniał oczywistego faktu, że choć duże miasta mają większe budżety, to mają też większe obowiązki i wydatki. Nie trzeba chyba przecież nikogo przekonywać, że w dużym mieście koszt edukacji jest dużo wyższy niż w mniejszym. Nie wszyscy mieszkańcy wielkich aglomeracji są w nich zameldowani, a przecież nikt nie powie, że przyjmujemy do samorządowych placówek tylko dzieci rodziców zameldowanych. Komunikacja też jest „skalibrowana” nie na teoretyczną, ale rzeczywistą liczbę pasażerów. W trakcie prac nad reformą na przykładzie Warszawy wskazano, że faktyczna liczba ludności w stolicy jest większa o 14 proc. niż osób zameldowanych. Zmiana jest więc bardzo rozważna, ale przed wszystkim sprawiedliwa, bo wszystkie dochody miasta będą dzielone przez większą liczbę mieszkańców. Tylko to urealnienie sytemu poprawia bilans Warszawy o 800 mln zł. A to, w połączeniu z faktem, że Warszawa w 2025 r. zyska 1,2 mld zł w dochodach podatkowych, da w sumie 2 mld zł oszczędności w stołecznej kasie.

To będzie duży zysk dla stolicy?

Ogromny. To jest kwota, która ratuje budżet miasta, bo z danych, które publikuje Warszawa, wynika, że we wszystkich wskaźnikach – i w deficycie, jak i w poziomie zadłużenia – są przekraczane kolejne czerwone linie. A te mogłyby prowadzić już do niebezpiecznych skutków, bo przecież nie można zadłużać się powyżej ściśle określonych poziomów. Dzisiaj Warszawa ma ok. 4 mld zł deficytu, a zadłużenie dochodzi do ok. 8 mld zł. To są naprawdę potężne kwoty, a przecież społeczeństwo nie oczekuje tylko finansowania bieżącego utrzymania infrastruktury miejskiej, ale także zwiększenia standardu życia. Trybunał Konstytucyjny już dziesięć lat temu wydał postanowienie sygnalizacyjne stwierdzające, że choć „janosikowe” jeszcze nie łamie ustawy zasadniczej, to w dłuższej perspektywie do tego doprowadzi. Nakazał rządzącym, żeby zreformowali ten system. Niestety trwało to ponad dekadę. Dlatego jeszcze bardziej cieszy to, że minister finansów wreszcie skutecznie ten system zmienił, unowocześnił go, powiązał go z wydatkami i dostrzegł, że samorząd ma różne potrzeby, które trzeba pokryć.

Czytaj więcej

Opinie Ekonomiczne

Anna Cieślak-Wróblewska: Znika gminne „janosikowe”. Kto zyska, kto straci?

Wielkie reformy w finansach publicznych, a taką właśnie wprowadza rząd, zwykle mają swoich wygranych i przegranych. To mieszkańcy miast i gmin będą musieli pilnie patrzeć, czy ich lokalny budżet nie ucierpiał.

Nie zmienia to jednak faktu, że część samorządów straci na likwidacji „janosikowego”.

Żeby zreformować system, trzeba było zawrzeć jakiś rodzaj kompromisu. „Janosikowe” zastąpiono lepszym, nowocześniejszym, sprawiedliwszym i – co istotne – nie tak drastycznym systemem korekty zamożnościowej. I nie mam wątpliwości, że to krok w dobrym kierunku. Środki, które są na terenie dużych miast, metropolii, muszą być inwestowane, bo one muszą się rozwijać.

Kto konkretnie zyska na zmianie?

Zyska cała Polska. Dzięki nowemu systemowi zostanie uwolniony ogromny potencjał, który zwiększy efektywność dużych ośrodków. A to przyniesie wzrost gospodarczy, który z kolei przełoży się na skuteczność polskiego państwa w każdej sferze.

Obawiam się, że te mniejsze samorządy, które czerpały zyski z „janosikowego”, widzą to jednak trochę inaczej.