Dariusz Pawłyszcze - Nowe zasady przydziału spraw sądowych są klarowne

Obszerna nowelizacja prawa o ustroju sądów powszechnych wprowadziła losowy przydział spraw (art. 47a usp) i niezmienność raz ustalonego składu sądu (art. 47b usp). Muszą być stosowane łącznie.

Obydwie zasady zostały zamieszczone w usp, a nie w ustawach normujących procedury sądowe, wydaje się więc, że ich naruszenie powinno rodzić wyłącznie odpowiedzialność służbową lub dyscyplinarną, bo podstawy apelacji regulują ustawy procesowe, a w nich tylko art. 439 § 1 pkt 2 k.p.k. przewiduje naruszenie zasady niezmienności składu jako podstawę do uchylenia wyroku.

Przed wejściem w życie nowelizacji ukształtowała się wykładnia, iż wyłącznie przydział służbowy daje sędziemu prawo i obowiązek orzekania w sprawach wniesionych do sądu, do którego został przydzielony. Zmiana sądu oznaczała natychmiastową utratę prawa do orzekania w poprzednim sądzie, co w sprawach karnych wymuszało prowadzenie procesów od początku. Delegowano więc sędziego do poprzedniego sądu, by dokończył rozpoczęte sprawy.

Nowelizacja na pierwszy plan wysunęła przydział sprawy danemu sędziemu, a nie przydział służbowy. Dokończenie sprawy już nie wymaga delegacji. Odwrotnie, po zmianie miejsca służbowego tylko kolegium sądu może zwolnić sędziego z obowiązku orzekania w przydzielonych mu sprawach. Natomiast do prezesa sądu należy decyzja, czy nieobecnego sędziego ma zastąpić ktoś z planu zastępstw, czy też charakter nieobecności uzasadnia nowy przydział.

Ustawa przewiduje tylko przydział losowy jako zasadę oraz sędziemu dyżurującemu w chwili wpływu sprawy.

Nie do sfałszowania

Konstrukcja systemu losowego wyklucza możliwość manipulacji bez pozostawienia śladów.

Sprawy są wprowadzane do systemu za pośrednictwem aplikacji System Losowego Przydziału Spraw (SLPS), dostępnej z komputerów w wewnętrznych sieciach sądów. Po godzinach pracy sądu SLPS kolejno zajmie się każdym wydziałem w Polsce i dokona przydziału wprowadzonych spraw. W tym celu sprawy wprowadzone w danym dniu zostaną ułożone w losowej kolejności, a następnie program przydzieli kolejno każdej sprawie liczbę. Przypisana sprawie liczba losowa jest dzielona przez liczbę sędziów biorących udział w losowaniu, a reszta z dzielenia wyznacza numer sędziego na liście.

Teoretycznie istnieje możliwość podłączenia fałszywego generatora liczb losowych lub dokonania podmiany liczb. Ewentualny manipulator nie zna jednak kolejności ułożenia spraw do losowego przydziału i nie wiedziałby, w której z wielu spraw wprowadzonych w danym dniu sfałszował wynik losowania. Ustawienie fałszywego generatora na przydzielanie każdej sprawie tej samej liczby również nie umożliwia przyznania sprawy upatrzonemu sędziemu, bo przy każdej sprawie kolejność sędziów na liście się zmienia.

Kolejną, hipotetyczną możliwością manipulacji jest wprowadzenie, a następnie usunięcie danych mających wpływ na listę sędziów biorących udział w losowaniu oraz wymazanie z pamięci systemu danych o tej nielegalnej operacji. Jednakże system będzie rejestrował wszystkie czynności użytkowników i każdy użytkownik sieci sądowej – sędzia lub inny pracownik – za pomocą specjalnej przeglądarki będzie mógł łatwo wykryć wprowadzenie i usunięcie jakichkolwiek danych. Oczywiście osoba mająca dostęp do serwera może usunąć z rejestru zdarzeń zarówno wprowadzenie nieobecności, jak i ich usunięcie, lecz przeprowadzenie takiej operacji zawsze pozostawia ślady. Wszystkie zapisy zdarzeń w systemie są wzajemnie powiązane. Na przykład usunięcie logo dotyczących wprowadzenia nieobecności utworzy lukę w numeracji następnych zdarzeń w systemie.

SLPS nie będzie jedynym centralnym system informatycznym rejestrującym zdarzenia mające znaczenie prawne. Znacznie istotniejsze są elektroniczne księgi wieczyste i krajowy rejestr sądowy. Można sobie wyobrazić wprowadzenie do elektronicznej księgi wieczystej fałszywego wpisu o zmianie właściciela nieruchomości, a następnie sprzedaż przez fałszywego właściciela. Rękojmia wiary publicznej ksiąg wieczystych chroniłaby nabywcę przed roszczeniami oszukanego właściciela. W elektronicznych księgach wieczystych nigdy nie doszło do sfałszowania wpisu. Oszustwa w obrocie nieruchomościami są popełniane w tradycyjny sposób: nieruchomości bywają sprzedawane przez osoby posługujące się ukradzionymi lub fałszywymi dokumentami właściciela.

Zewnętrzna lub wewnętrzna ingerencja w SLPS jest daleko mniej prawdopodobna niż nielegalna ingerencja w przydział spraw w obecnym systemie opartym na alfabetycznej liście sędziów.

Zarządzanie przydziałem

Zadaniem SLPS jest również zarządzanie przydziałem tak, aby był zgodny z prawem. Służy temu kilka narzędzi: obliczanie przez system obciążenia danego sędziego, obciążenia wynikającego z wylosowania danej sprawy oraz podział spraw na kategorie.

Przydział spraw jest oparty na wskaźnikach procentowego udziału w przydziale. Podstawą jest wskaźnik 100 proc. Osoby pełniące funkcje mają zmniejszone wskaźniki (np. przewodniczący wydziału 50 proc.). Także sędziowie specjalizujący się w określonych kategoriach spraw mogą mieć zmniejszone wskaźniki w pozostałych. SLPS umożliwi odrębne wprowadzenie wskaźników w każdej kategorii. Dlatego nie będzie możliwe wprowadzenie specjalizacji niepokrywającej się z podziałem na kategorie. SLPS przelicza każdą wylosowaną sprawę współczynnikiem będącym odwrotnością wyrażonego ułamkiem wskaźnika procentowego. W losowaniu biorą udział tylko ci sędziowie wydziału, którzy dotychczas wylosowali najmniej spraw. Wyodrębnienie części losującej sędziów zapewnia przydział zgodny ze wskaźnikami procentowymi.

SLPS nie będzie przydzielał spraw w trakcie urlopu lub choroby sędziego (przy nieobecnościach przekraczających trzy dni robocze). Jednakże w okresie wakacyjnym w wydziale niekiedy pracuje ok. 1/4 sędziów i jeden sędzia otrzymywałby sprawy normalnie rozkładające się na czterech. Natomiast nieobecność pojedynczych sędziów w okresie pozawakacyjnym w znikomym stopniu zwiększałaby obciążenie pozostałych. Rozwiązaniem jest rozliczanie nieobecności w skali roku w taki sposób, aby uniezależnić wielkość przydziału od okresu, w którym doszło do nieobecności.

W czasie nieobecności SLPS nie przydziela sędziemu spraw, więc po powrocie przy każdej sprawie będzie go umieszczać wśród sędziów losujących. Dopiero gdy sędzia zrówna się w liczbie przydzielonych spraw w danej kategorii z innymi, będzie umieszczany w puli losującej tylko przy części spraw. Ponieważ SLPS dąży do wyrównania liczby przydzielonych spraw odrębnie w każdej kategorii, konieczne są przeliczniki zapewniające właściwe proporcje przydziału. W skali roku rezultatem takiego przeliczania spraw będzie stosunek liczby spraw przydzielonych danemu sędziemu do liczby spraw przydzielonych innemu sędziemu równy stosunkowi dni roboczych, w których ci sędziowie pełnili służbę.

Rozliczanie nieobecności w skali roku zapewnia niezależność przydziału od tego, w którym okresie roku nastąpiła nieobecność. Nie będzie istotne, czy w okresie nieobecności wpływ spraw był większy czy mniejszy od przeciętnego i ilu sędziów było jednocześnie nieobecnych w wydziale.

Sprawy się zważy

System zawiera też możliwość przeliczania przydzielonych spraw zależnego od wagi sprawy. Obecnie przed nadmiernym obciążeniem ma chronić odrębne losowanie w każdej z kategorii spraw. W przyszłości możliwość przypisania wagi sprawie jeszcze przed losowaniem umożliwi rezygnację z odrębnego losowania w poszczególnych kategoriach. Równe obciążenie będzie osiągane dzięki wagom przypisanym poszczególnym rodzajom spraw. Wylosowanie sprawy o większej wadze będzie równoważne wylosowaniu kilku spraw o mniejszych wagach. Możliwe będzie zwiększenie wagi, jeśli w toku procesu wystąpi zdarzenie czyniące daną sprawę bardziej pracochłonną od przeciętnej sprawy danego rodzaju, lub jej zmniejszenie, jeśli sprawa zakończy się np. umorzeniem postępowania. Wprowadzenie wag spraw stworzy możliwość podziału na kategorie realizującego inne cele, np. bardziej elastycznego systemu specjalizacji sędziów.

Składy wieloosobowe

Część spraw, przede wszystkim rozpoznawanie apelacji, wymaga składu trzech sędziów. SLPS utworzy tyle składów trójkowych, że każdy sędzia będzie uczestniczył w trzech różnych trójkach. Po wylosowaniu sprawy przez sędziego referenta system przydzieli sprawę do jednej z trzech trójek, w skład których wchodzi sprawozdawca. Po pewnym czasie, określonym przez przewodniczącego wydziału (nie dłuższym niż sześć miesięcy), SLPS utworzy na nowo składy trójkowe według tej samej reguły. Składy trójkowe wyznaczone przez SLPS będą tworzone wyłącznie w celu przydzielenia sprawy. Czas rozpoznania będzie oczywiście zależał do stanu zaległości w wydziale. W SLPS będzie techniczna możliwość rozdzielenia przydziału sprawy sędziemu sprawozdawcy i przydzielenia jej do konkretnego składu trzech sędziów, co będzie miało znaczenie w wydziałach z dużą zaległością. Wylosowanie sprawozdawcy niezwłocznie po wpłynięciu sprawy zapewnia, że sprawa ma odpowiedzialnego za nią sędziego, który może podejmować czynności niewymagające składu trzyosobowego. Dopiero gdy nadchodzi czas wyznaczenia rozprawy, sprawozdawca skieruje sprawę do SLPS w celu wskazania jednego z trzech możliwych składów, w których uczestniczy sędzia sprawozdawca.

Artykuł 47a § 1 usp wymaga losowego przydziału spraw tylko sędziom i asesorom sądowym. Przepis nie stanowi o ławnikach. W tym zakresie art. 41 § 1 pkt 2 usp odsyła do przepisów wykonawczych. W sprawach karnych projektuje się w pełni losowy przydział ławników. W sprawach tych od dawna obowiązuje zasada niezmienności składu, a ponadto co do zasady na jeden dzień sędzia wyznacza tylko jedną sprawę z udziałem ławników. Dlatego nie będzie problemów organizacyjnych.

W pozostałych rodzajach spraw na jedną sesję jest wyznaczanych wiele spraw z udziałem ławników. Oczywiście w SLPS można przewidzieć możliwość wylosowania tej samej pary ławników do grupy spraw wyznaczonych na jedną sesję, lecz nie wszystkie zostaną zakończone na pierwszym posiedzeniu. Połączenie w pełni losowego przydziału ławników do sprawy i niezmienności raz przydzielonych ławników okazuje się trudne. Dlatego projektuje się podział ławników na grupy losowo przypisane do sędziego. Sędziowie jako optymalną liczbę wskazują sześciu ławników podzielonych na trzy pary. Wtedy mogą tak układać sesje, aby na jednej sesji były sprawy z najwyżej dwiema parami ławników. Po wyczerpaniu limitu 12 sesji rocznie następowałby przydział następnej grupy ławników. Wciąż jest przedmiotem prac studyjnych, czy w razie losowego przypisywania sędziemu grupy ławników sędzia sprawozdawca samodzielnie wybierałby parę ławników do sprawy, czy byłaby losowana z danej grupy ławników.

Plan dyżurów

Z losowego przydziału zostały wyłączone sprawy przydzielane sędziemu pełniącemu dyżur. Plan dyżurów, stanowiący odmienną od losowego regułę przydziału spraw, należy odróżnić od planu zastępstw stosowanego w razie konieczności pilnego rozpoznania sprawy za sędziego nieobecnego.

Na podstawie art. 41 § 1 pkt 2 usp sprawy przydzielane zgodnie z planem dyżurów określi regulamin. Projekt zakłada przydzielanie w tym trybie spraw, których rozpoznanie powinno nastąpić w czasie 72 godzin, lecz z wyłączeniem spraw o nadanie klauzuli wykonalności. Plan dyżurów znajdzie zastosowanie przede wszystkim w sprawach o zastosowanie tymczasowego aresztowania. Te sprawy od dawna były przydzielane zgodnie z planem dyżurów mimo braku ustawowej podstawy do ich sporządzania. Dopiero ustawowe uregulowanie planu dyżurów ustawą z 12 lipca 2017 r. spowodowało obawy o nadużycia, np. poprzez wnoszenie przez prokuratorów wniosków o tymczasowe aresztowanie w dniach, w których dyżur pełni sędzia znany z „ciężkiej ręki" w stosowaniu aresztu. Należy jednak pamiętać, że zażalenie na aresztowanie rozpoznaje skład trzech sędziów, po 1 stycznia 2018 r. wyłaniany losowo.