Maciej Wierzyński: Jan Karski - człowiek, który nie uprawiał politycznego cwaniactwa

W połowie lat 80. mieszkałem w Chicago i jako świeży emigrant łapczywie pochłaniałem niedostępną w PRL wiedzę historyczną. O wojennej polityce wielkich mocarstw wobec Polski, o rozgrywce Zachodu ze Stalinem, o złudzeniach polityki emigracyjnej. Czyli, posługując się językiem zrozumiałym dla mojego pokolenia, o zdradzieckiej polityce aliantów zachodnich, którzy sprzedali nas Ruskim.

Jan Karski „myślał w sposób zimny, prawie cyniczny”

Pewnego zimowego wieczora, chyba w 1986 roku, w ogromnym mieszkaniu bogatych litewskich emigrantów, właścicieli salonów samochodowych, słuchałem odczytu o konferencji w Jałcie. Wielkie okna salonu wychodziły na ogromne jak morze jezioro Michigan. Prelegent siedział w fotelu otoczony wieńcem kilkudziesięciu krzeseł. Elegancki, szczupły mężczyzna opowiadał o dyplomacji wielkich mocarstw, której przedmiotem była Europa Wschodnia. Opowieści towarzyszyła wyrazista gestykulacja, nie posługiwał się żadnymi notatkami, swój wykład bardziej grał, niż wygłaszał. Tym prelegentem był Jan Karski. Z wykładu zapamiętałem zdanie: „Pretensje Polaków do Roosevelta, że zdradził nas w Jałcie, nie mają sensu. Roosevelt nie był prezydentem Polski. Był prezydentem Stanów Zjednoczonych”. Miałem wrażenie, że taka lekcja realizmu politycznego nie wszystkim słuchaczom przypadła do gustu. W „Kurierze z Warszawy” Jan Nowak-Jeziorański pisze, że Karski „myślał w sposób zimny, prawie cyniczny”.

Czytaj więcej

Historia

Jan Karski: nietypowy polski bohater

W 2014 r. ówczesny prezydent USA Barack Obama, będąc z oficjalną wizytą w Polsce, w czasie swojego przemówienia na placu Zamkowym przywołał nazwisko Jana Karskiego jako jednego z trzech najsłynniejszych Polaków – obok Jana Pawła II i Lecha Wałęsy. To Karski już w 1943 r. dostarczył prezydentowi Rooseveltowi raport ZWZ-AK o niemieckich planach całkowitej eksterminacji europejskich Żydów.

Kilkanaście lat później, w 1994 roku, kierowałam sekcją polską Głosu Ameryki. Zbliżała się 50. rocznica powstania warszawskiego, mylonego zresztą notorycznie przez moich amerykańskich kolegów z Głosu z powstaniem w getcie Warszawskim. Szukałem interesującego rozmówcy do audycji z tej okazji i wtedy pomyślałem o Karskim. Zadzwoniłem. Karski zgodził się na rozmowę. Spodziewałem się od niego ostrej krytyki decyzji o wybuchu powstania, ale niczego takiego nie usłyszałem. Jego zdaniem pozbawione szans na sukces militarny i polityczny powstanie wybuchłoby tak czy inaczej. Gdyby nie wezwali do niego dowódcy Armii Krajowej, zostałoby sprowokowane przez posłuszne Rosjanom podziemie komunistyczne. W tej wojnie dla Polaków była to według Karskiego jeszcze jedna sytuacja bez dobrego wyjścia.

Po nagraniu, które odbyło się w mieszkaniu Karskiego, w pobliżu stacji metra Friendship Heights, poszliśmy na kolacje. Karski był uroczym człowiekiem, wspaniałym rozmówcą.  Nie tylko zajmująco opowiadał, także pytał i słuchał. Widać było, że jest spragniony towarzystwa, żył bowiem na marginesie polskiego środowiska w Waszyngtonie, pozostawał tam w cieniu innych, nie miał grona wyznawców jak Jan Nowak-Jeziorański.

Polska nie odgrywała wielkiej roli na arenie międzynarodowej

Polacy w ogóle, a ci na emigracji w szczególności, mają skłonność do wyolbrzymiania swojej historycznej roli, zasług i znaczenia. Mają kłopot z pogodzeniem się ze skromną rolą, jaką wyznaczyła nam do odegrania historia. W swojej znakomitej, niestety zbyt mało znanej książce „Wielkie mocarstwa wobec Polski, 1910–1945”, która w przeciwieństwie do różnych bzdur lansowanych natrętnie nie stała się kultowa, Karski napisał: „Od wskrzeszenia Polski pod koniec pierwszej wojny światowej aż do jej zgonu w następstwie drugiej wojny światowej raz tylko dane było Polakom zdecydować samodzielnie o własnym losie. Było to podczas wojny polsko-bolszewickiej (….) We wszystkich innych wydarzeniach Polska nie zdołała odegrać niezawisłej i skutecznej roli na arenie międzynarodowej, bez względu na sukcesy i błędy swojej polityki”.

Łatwo zrozumieć, dlaczego głoszący takie poglądy nie był popularny w polskim Waszyngtonie. Wyczynami wojennymi się nie chwalił, nie przeceniał wagi swoich spotkań z najpotężniejszymi politykami świata. Przeciwnie, miał skłonność do pomniejszania własnej  roli, podkreślania jak bardzo czuł się onieśmielony w obecności Edena czy Roosevelta, barwnie i z upodobaniem opisywał popełniane gafy. Miał dystans do samego siebie i – jak sądzę – mocne poczucie własnej wartości, które nie potrzebuje reklamy. Kilka spotkań z Karskim nasunęło mi myśl, aby zarejestrować jego wspomnienia. Tym bardziej że miałem wrażenie, iż Karski znany jest w Polsce raczej jednostronnie, głównie ze swej odwagi i postawy moralnej, a nie z oryginalnego, przemyślanego i niestety nieczęstego w naszym narodzie zmysłu politycznego.

 W rezultacie spotkaliśmy się regularnie przez prawie dwa lata. Nagrałem ponad 17 godzin rozmów, powstało z nich kilkadziesiąt kilkunastominutowych audycji nadanych w Głosie Ameryki w latach 1995–1997. Skrócone wersje opracowane przez Krystynę Melion emitowało również Polskie Radio. Te audycje nie wywołały większego zainteresowania. Na dorocznych ocenach, którym poddawany był program polskiej sekcji, jeden z recenzentów zapytał, kto to jest ten Karski, któremu poświęcamy nie wiadomo dlaczego tyle czasu na antenie.

Opinie Jana Karskiego mogą jawić się jako skrajne i ekstrawaganckie

Na szczęście nie pozbyłem się tych taśm, przywiozłem je do Polski, raczej jako pamiątkę, a trochę w przekonaniu, że przydadzą się może kiedyś jakiemuś badaczowi. W 2010 roku moja żona Ewa podjęła najpierw w Muzeum Historii Żydów Polskich, a następnie w Muzeum Historii Polski, projekt uczczenia 100. rocznicy urodzin Karskiego i dla przekonania odpowiednich czynników, że warto na takie przedsięwzięcie wydać parę złotych użyła głosu Karskiego zapisanego na moich archaicznych, magnetofonowych taśmach.

Zdaje sobie sprawę, że zawarte w opowieści Karskiego opinie mogą wydać się ekstrawaganckie, sformułowania skrajne, niepasujące do wizerunku dostojnego profesora, a oceny nie do przyjęcia, bo zbyt daleko odbiegające od utrwalonych przez  usłużną historiografie. Na tym jednak polega przyjemność obcowania z umysłem znakomitym i niezależnym, z błyskotliwą mądrością jak ocenił Karskiego zmarły kilkanaście lat temu inny wybitny historyk, też emigrant, Janusz Zawodny, autor świetnej książki o powstaniu warszawskim „Nothing but Honor”.