Brygida Kuźniak: Prawniczy słownik wyrazów wojennych

Przedstawiciele doktryny prawa międzynarodowego nawiązując do wiekowych już uregulowań prawnych (w szczególności Konwencji haskich z 1907 r.) wyjaśniają z reguły, że wojna to stan walki orężnej między państwami, który od strony formalnej charakteryzuje się tym, iż przejście ze stosunków pokojowych do stanu wojny następuje przez wypowiedzenie tej ostatniej. Taka definicja jest zdecydowanie zbyt wąska i nie odpowiada bardzo różnorodnym, tragicznym wyzwaniom współczesności. W perspektywie kwalifikacji prawnej i wynikającej z niej całej palety skutków prawnych, jak najbardziej zasadne jest stosowanie terminu „konflikt zbrojny", albowiem ten właśnie język jest językiem współczesnego prawa międzynarodowego. Powyższe nie przeszkadza, by w wypowiedziach pozajurydycznych i takich, które nie odnoszą się wprost do przywołanego wyżej aspektu skutków prawnych, operować terminem „wojna", albowiem ten niesie ze sobą znaczny ładunek emocjonalny oraz jako taki skutecznie oddaje tragizm sytuacji i tym samym m.in. wyraziściej piętnuje agresora.

Co do zaś agresji, to warto wskazać, że w przepisach Karty Narodów Zjednoczonych używany jest zarówno termin „agresja" jak i „napaść". Prima facie wydawać się może, że są one równoznaczne. Po części jest to prawda, niemniej wypada zaznaczyć, że pojęcie „agresja" pojawia się w tytule rozdziału VII i w otwierającym go przepisie art.39 Karty, zaś „napaść" odnajdujemy w jej art. 51, co pociąga za sobą różne konsekwencje. Karta operuje – choć w różnych kontekstach, o czym za chwilę – obydwoma tymi terminami, lecz żadnego z nich nie definiuje.

Z treści przywołanych przepisów wnioskujemy, że napaść – którą pozostaje pojmować w drodze wykładni językowej (jako atak) – uprawnia państwo napadnięte do samoobrony (indywidualnej lub kolektywnej) i to państwo – ofiara ataku samo ocenia sytuację oraz stwierdza, że zaistniał fakt napaści. Wtedy podejmuje ono samoobronę, która powinna obejmować jedynie środki konieczne i proporcjonalne do odparcia ataku (nie zaś nadmiarowe, które stanowiłyby odwet). Napadnięte państwo ma przy tym obowiązek zawiadomienia Rady Bezpieczeństwa o wykonywaniu swego prawa do samoobrony, albowiem zgodnie z literą Karty jest ono ograniczone czasowo, tj. przysługuje „zanim Rada Bezpieczeństwa zastosuje środki konieczne do utrzymania międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa" (art. 51).

Agresja została natomiast zdefiniowana przez Zgromadzenie Ogólnego w rezolucji nr 3314 z 1974 r. jako „użycie siły zbrojnej przez państwo przeciwko suwerenności, integralności terytorialnej lub niepodległości politycznej innego państwa albo w inny sposób niezgodny z KNZ". Z treści zaś art. 39 Karty Narodów Zjednoczonych wynika, że fakt agresji stwierdza nie państwo-ofiara, tylko Rada Bezpieczeństwa ONZ, co stanowi przejście do możliwości zastosowania przez ten organ środków zbiorowych, a więc określenia reakcji w wymiarze globalnym, takiej która będzie w okolicznościach danego przypadku najwłaściwszą odpowiedzią na akt agresji. Ta odpowiedz nie jest przy tym, podobnie jak samoobrona, pomyślana jako odwet i odpłata, ale jako środek niezbędny do przywrócenia międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa.

Napadnięte państwo, to państwo, które się broni i które samo zdecydowało o podjęciu owej obrony. Państwo zaś które doznało agresji, to państwo czekające na władcze reakcje ONZ. Ukraina jest zarazem jednym i drugim.

dr hab. Brygida Kuźniak, prof. UJ Katedra Prawa Międzynarodowego Publicznego