Prof. Paweł Grzegorczyk: Mniej zażaleń poziomych i barier dla potrąceń

Komisja kodyfikacyjna przygotowała projekt zmian w kodeksie postępowania cywilnego. Na ile jest to odwrócenie reformy z 2019 i jej kontynuacji z 2023 r., a w jakim stopniu niektóre zmiany wówczas wprowadzone zostaną utrzymane, lecz poddane modyfikacji?

Odpowiem stanowczo, że projekt przygotowany przez komisję kodyfikacyjną ma kompleksowy charakter i nie sprowadza się do odwrócenia zmian przyjętych w kodeksie postępowania cywilnego w ostatnich latach. Owszem, jednym z założeń projektu jest usunięcie zmian, które komisja uznała za kierunkowo błędne, jak również takich, które przyczyniły się do dodatkowego skomplikowania i braku przejrzystości postępowania cywilnego, miały charakter pozorny, zbyt głęboko ingerowały w standard rzetelności postępowania bądź zwyczajnie się nie sprawdziły.

Z tym wiąże się np. powrót do uzasadniania z urzędu zaskarżalnych zażaleniem postanowień zapadających na posiedzeniach niejawnych, przywrócenie kolegialności orzekania w drugiej instancji, rezygnacja z tzw. zażaleń poziomych, węższe i bardziej precyzyjne ujęcie przypadków dopuszczalnego wyrokowania na posiedzeniu niejawnym w pierwszej instancji, a także usunięcie postępowania odrębnego w sprawach z udziałem konsumentów. Nie powiedziałbym jednak, że ten kierunek zmian dominuje.

Tam, gdzie rozwiązania przyjęte w ubiegłych latach okazały się celowe, nowelizacja je pozostawia lub rozwija, czego przykładem jest uelastycznienie możliwości zdalnego odebrania zeznań świadka, umożliwienie zawierania ugód na posiedzeniach zdalnych lub prowadzenia zdalnej rozprawy w sprawach rozwodowych. Zachowujemy także przemienną właściwość sądu w sprawach konsumenckich i zeznania świadka na piśmie, precyzując tylko obecną regulację.

Czytaj więcej

Sądy i trybunały

(Po)wolne sądy. Niesprawność polskiego sądownictwa to wina polityków

Wizja czekania latami na rozstrzygnięcie musi być przerażająca. Jeśli ludzie rozgniewają się z po...

Projekt zawiera ponadto zmiany dotyczące tradycyjnych instytucji procesowych, które nie nawiązują do reform dokonywanych w latach 2019 i 2023 r. Dotyczą one m.in. zakresu pełnomocnictwa procesowego, granic powagi rzeczy osądzonej w razie rozpoznania zarzutu potrącenia i terminów do wnoszenia środków zaskarżenia. Terminy te ulegają wydłużeniu, co wpisuje się w założenie, że proces ma być bardziej przyjazny stronom i przewidywalny. Wprowadzamy też istotne ograniczenia przedmiotowej i podmiotowej zmiany powództwa, które powinny istotnie przyczynić się do sprawności postępowania. Ważkim punktem odniesienia w tej grupie zmian, przygotowanych niejako już pod kątem nowego kodeksu postępowania cywilnego, są argumenty prawnoporównawcze i europejskie soft law.

Jedną z największych kontrowersji było wprowadzenie ograniczeń co do możliwości zgłaszania zarzutu potrącenia. Czy zatem art. 203¹ k.p.c. zostanie uchylony, czy też zastąpiony jakąś nową regulacją?

Potrącenie w procesie cywilnym czekają spore zmiany. Art. 203¹ k.p.c. stał się przedmiotem ostrej i w przeważającej mierze trafnej krytyki, choć – co będę zawsze podkreślał – stanowi on wyraz dostrzeżenia ważkiego problemu, jakim jest ryzyko znaczącego przedłużenia postępowania w razie pozostawienia furtki dla niekontrolowanego podnoszenia zarzutu potrącenia w końcowej fazie postępowania. Nad zmianami w tej materii pracowaliśmy długo i z namysłem, poszukując takich opcji, które właściwie wyważałyby interesy stron. Po pierwsze, zdecydowaliśmy się odstąpić od sztywnych ograniczeń przedmiotowych i czasowych w zakresie podnoszenia zarzutu potrącenia, przewidzianych w art. 203¹. Potrącenie upraszcza obrót, zmniejsza liczbę potencjalnych sporów sądowych, a dotychczasowe bariery były zbyt sztywne.

Po drugie, nowelizacja przewiduje, że jeżeli zasadność zarzutu potrącenia jest wątpliwa, sąd będzie mógł wydać wyrok uwzględniający powództwo, podlegający zaskarżeniu na zasadach ogólnych, a rozstrzygnięcie zarzutu potrącenia pozostawić do drugiego etapu postępowania. Ocena, czy skorzystać z tej możliwości, będzie należeć do sądu. To zarazem novum i nie-novum, bo idea ta nawiązuje do znanych kodeksowi instytucji, takich jak wyrok wstępny i częściowy, a jednocześnie powinna zapewnić należytą ochronę interesowi zarówno powoda, jak i pozwanego.

Po trzecie, jeżeli sąd rozpozna zarzut potrącenia, rozstrzygnięcie co do wierzytelności będącej podstawą zarzutu będzie objęte powagą rzeczy osądzonej. Zmiana ta ma doniosły charakter, domyka lukę pozostawioną jeszcze przez międzywojennych kodyfikatorów i wychodzi naprzeciw postulatom nauki oraz praktyki. Po czwarte, nowela poddaje elastycznym ograniczeniom zarzut potrącenia w postępowaniu apelacyjnym. I wreszcie, Komisja proponuje, aby podniesienie zarzutu potrącenia wiązało się z opłatą. Niższą niż w przypadku pozwu, ale jednak opłatą, co powinno stanowić tamę wobec instrumentalnego zgłaszania zarzutu potrącenia w celu odwleczenia rozstrzygnięcia sprawy.

Czytaj więcej

W sądzie i w urzędzie

Sąd Najwyższy: Nie ma dłuższego terminu na odwieszenie sprawy cywilnej

W sprawach cywilnych, które sąd zawiesza z przyczyn obciążających stronę, obowiązuje krótki trzym...

Wiadomo, że zostanie zlikwidowane postępowanie odrębne „z udziałem konsumentów”. Nie jest tajemnicą, że nie jest pan zwolennikiem również postępowania gospodarczego, lecz podczas ostatniej rozmowy nie wykluczał pan, że zostanie ono utrzymane i co najwyżej zmodyfikowane. Na czym stanęło?

Na utrzymaniu postępowania odrębnego w sprawach gospodarczych aż do drugiej fazy zmian kodeksu postępowania cywilnego, za to z wydłużeniem i uelastycznieniem terminów do powoływania faktów i dowodów. Nie ukrywam, że to trudne rozstrzygnięcie, ponieważ powrót w 2019 r. do odrębnej ścieżki procesowej w sprawach gospodarczych był głębokim błędem. Na obecnym etapie rozumiem jednak i popieram decyzję o tymczasowym zachowaniu tego postępowania. Stoi za nią słuszna obawa o niewydolność regulacji zmierzających do koncentracji materiału procesowego, przewidzianych w przepisach ogólnych, a w konsekwencji ryzyko wydłużenia czasu trwania postępowań w sprawach gospodarczych. Nie możemy sobie na to pozwolić.

Przypomnę, że gdy w roku 2012 zniesiono postępowanie odrębne w sprawach gospodarczych, uczyniono to jednocześnie z wprowadzeniem nowych ogólnych przepisów mających skłaniać strony do szybkiego powoływania faktów i dowodów. Nie chcemy teraz wracać wprost do tych rozwiązań, bo od tego czasu wiele się zmieniło i dostrzegamy także ich wady. Na zaprojektowanie nowych, całościowych regulacji w tej materii trzeba więcej czasu, a zmiany przewidziane w projekcie nie powinny, a niekiedy po prostu nie mogą już dłużej czekać.

Co z przymusem adwokacko-radcowskim? Czy należy się spodziewać jego wprowadzenia w niektórych typach postępowań odrębnych, jak np. we wspomnianym postępowaniu gospodarczym?

Postulat rozszerzenia obowiązkowego zastępstwa stron przez adwokatów lub radców prawnych jest od wielu lat podnoszony przez środowiska praktyków i naukę. To paradoks, że przymus adwokacko-radcowski jest dziś węższy niż przymus adwokacki pod rządami kodeksu postępowania cywilnego z 1930 r. Komisja kodyfikacyjna ubiegłej kadencji wypracowała w tym zakresie całościowy projekt, ale niestety pozostał w szufladzie. To wielka szkoda i legislacyjne zaniechanie, ponieważ taka zmiana, jak mało która, mogłaby znacząco przyczynić się do usprawnienia postępowania i zmienić optykę sali sądowej.

Postępowanie cywilne, jak cały obrót, staje się coraz bardziej skomplikowane, ulega profesjonalizacji i trzeba pogodzić z tym, że idąc do sądu, a przynajmniej sądu drugiej instancji, konieczne jest skorzystanie z pomocy profesjonalisty. Poza tym objęcie szerszej grupy spraw obowiązkowym zastępstwem otwiera inną perspektywę informatyzacji postępowań sądowych, bo od profesjonalistów można wymagać więcej np. w zakresie dostępu do infrastruktury teleinformatycznej. To zatem szansa na krótsze postępowanie, a tego chcemy.

Do obowiązkowego zastępstwa musimy wrócić, bo ze względu na doświadczenia poprzedniej komisji i konieczność powiązania tego rozwiązania z zagadnieniem pomocy prawnej z urzędu, nie stało się ono przedmiotem obecnej nowelizacji. Odnosząc się do pytania, nie byłbym jednak zwolennikiem wprowadzania obowiązkowego zastępstwa w określonych postępowaniach odrębnych, lecz raczej przez powiązanie ogólniejszych kryteriów, takich jak właściwość sądu, etap bądź rodzaj postępowania.

Czytaj więcej

Sądy i trybunały

Cyfryzacja postępowań cywilnych. Komisja kodyfikacyjna wyznaczy kierunki

Przy komisji kodyfikacyjnej powstał zespół ds. cyfryzacji postępowania cywilnego. Czy stoimy u pr...

Mówił pan o zmianach w zakresie pełnomocnictwa procesowego. Na czym będą one polegać?

Nowelizacja przecina przede wszystkim dzisiejszy spór co do objęcia ustawowym zakresem umocowania pełnomocnika procesowego (art. 91 k.p.c.) składania i przyjmowania w toku postępowania oświadczeń woli, jeżeli oświadczenie takie jest bezpośrednio związane z dokonaniem czynności procesowej w imieniu strony. Dotyczy to zwłaszcza, choć nie tylko, podnoszenia zarzutów, których skuteczność zależy od wykonania uprawnienia kształtującego, czyli np. zarzutu potrącenia lub zarzutu zatrzymania.

Problem ten bardzo często pojawia się w praktyce, a podejmowane od dawna w orzecznictwie próby jego rozwiązania przez dopatrywanie się w pełnomocnictwie procesowym dorozumianego umocowania materialnoprawnego prowadziły do niespójnych i nielogicznych rezultatów. W związku z tym należało go rozstrzygnąć legislacyjnie, z pożytkiem dla sprawności postępowania.