Od 1 stycznia 2016 r. notariusz stał się płatnikiem podatku od spadków i darowizn w przypadku umów nieodpłatnego ustanowienia służebności. Niestety, przy okazji ostatniej nowelizacji, dokonanej ustawą z 25 czerwca 2015 r. o zmianie ustawy o samorządzie gminnym oraz niektórych innych ustaw (DzU z 28 lipca 2015 r., poz. 1045), ustawodawca nie pokusił się o usunięcie wątpliwości pojawiających się przy okazji opodatkowania ustanowienia tego prawa, co więcej – spowodował kolejne niejasności.
Ustanowienie nieodpłatnej służebności stało się przedmiotem opodatkowania podatkiem od spadków i darowizn od 2007 r. Wtedy jednak ustawodawca nie zdecydował się przekazać poboru tego podatku notariuszowi jako płatnikowi, co znacznie uprościłoby procedury podatkowe. Notariusz mógłby naliczyć i pobrać podatek przy okazji ustanowienia służebności, skoro najczęściej dochodzi do tego przy umowach darowizn nieruchomości, które wymagają przecież formy aktu notarialnego. Powodowało to w praktyce sporo problemów dla stron umów służebności, które musiał w dość karkołomny sposób rozstrzygać Naczelny Sąd Administracyjny. Nowelizacja dawała szansę usunięcia wątpliwości i znacznego uproszczenia zapłaty podatku.
Stracona szansa
Jednym z zagadnień jest odpowiedź na pytanie, kiedy w ogóle notariusz jest płatnikiem tego podatku. Na podstawie art. 6 ust. 1 pkt 8 ustawy obowiązek podatkowy powstaje przy nabyciu w drodze nieodpłatnej służebności – z chwilą ustanowienia tego prawa. Ustawa nie określa tej chwili, dlatego należy sięgnąć do kodeksu cywilnego. Zgodnie z nim ustanowienie służebności następuje z chwilą zawarcia umowy przez strony, do czego może dojść w wyniku złożenia oświadczeń woli obu stron w jednym akcie notarialnym lub złożenia oświadczenia w formie aktu notarialnego jedynie przez właściciela nieruchomości i dojścia tego oświadczenia do wiadomości nabywcy, czyli służebnika.
Zgodnie z art. 18 ust. 1 pkt 3 i 4 ustawy o podatku od spadków i darowizn notariusz jest płatnikiem podatku od dokonanej w formie aktu notarialnego umowy nieodpłatnego ustanowienia służebności, czyli jest płatnikiem jedynie w przypadku, kiedy do ustanowienia służebności dochodzi w drodze zawartej w formie aktu notarialnego umowy obu stron, a co za tym idzie – nie jest płatnikiem podatku, kiedy do ustanowienia służebności dochodzi w drodze umowy, która nie jest dokonana w formie aktu notarialnego. Za taką należy uznać umowę ustanowienia służebności, na którą składa się złożone w formie aktu notarialnego oświadczenie właściciela nieruchomości oraz złożone w jakiejkolwiek formie oświadczenie nabywcy służebności.
Art. 4a ust. 4 pkt 2 ustawy o podatku od spadków i darowizn zwalnia od obowiązku zgłoszenia naczelnikowi właściwego urzędu skarbowego nabycie praw majątkowych w przypadku, gdy następuje ono na podstawie umowy zawartej w formie aktu notarialnego albo w tej samej formie zostało złożone oświadczenie woli jednej ze stron. Kierując się zasadą, że w jednym akcie prawnym nie można nadawać różnych znaczeń tym samym pojęciom, oraz zasadą wewnętrznej spójności aktu prawnego, należy uznać, po pierwsze, że nabycie nieodpłatnej służebności przez osoby wymienione w art. 4a, czyli członków najbliższej rodziny, jest zwolnione od podatku od spadków i darowizn bez względu na to, czy zostanie zgłoszone naczelnikowi urzędu skarbowego, o ile oświadczenie przynajmniej jednej ze stron zostało złożone w formie aktu notarialnego.
