Jak chronić podziemne skarby

Kopalnia soli w Wieliczce jest miejscem wyjątkowym i co do tego nie ma najmniejszej wątpliwości. – To najciekawsza i najpiękniejsza kopalnia w Europie – podkreśliła wiceminister kultury i dziedzictwa narodowego prof. Magdalena Gawin podczas otwarcia Międzynarodowej Konferencji Muzeów Górniczych i Skansenów Podziemnych Wieliczka–Bochnia 2018. Konferencja została zorganizowana w ramach rządowego Programu Wieloletniego „Niepodległa".

Pomysły na podziemne muzea i skanseny

Trwające cztery dni wydarzenie było kontynuacją cyklicznych spotkań muzealników, organizowanych przez wielickie Muzeum Żup Krakowskich od kilku lat, ale było szczególne pod wieloma względami. Po raz pierwszy w sposób zorganizowany i kompleksowy zostały sprecyzowane problemy i wyzwania, które dotyczą praktycznie wszystkich historycznych obiektów górniczych. Organizatorzy i uczestnicy spotkania zadali sobie także trud, by spróbować znaleźć rozwiązania potrzebne podziemnym muzeom i stworzyć katalog dobrych praktyk dla nich.

– Hasło naszej konferencji to „Spotkajmy się i wymieńmy doświadczeniami!" – zaznaczył Jan Godłowski, dyrektor Muzeum Żup Krakowskich i organizator spotkania. Tym, co odróżniało konferencję od poprzednich spotkań muzealników, był także jej zasięg – tym razem do Wieliczki i Bochni przyjechało prawie 200 specjalistów z 18 krajów (Anglii, Austrii, Belgii, Chorwacji, Francji, Niemiec, Rosji, Rumunii, Norwegii, Polski, Portugalii, Słowacji, Słowenii, Szwajcarii, Szwecji, USA, Węgier i Włoch), a swoje referaty także wygłosili szefowie międzynarodowych instytucji, eksperci z organizacji zajmujących się m.in. ochroną zabytków: UNESCO, TICCIH (Międzynarodowy Komitet Ochrony Dziedzictwa Przemysłowego), ICOM (Międzynarodowa Rada Muzeów) i ICOMOS (Międzynarodowa Rada Ochrony Zabytków i Miejsc Historycznych).

Dyskutowali także przedstawiciele polskich i zagranicznych uczelni górniczych, szefowie i pracownicy podziemnych muzeów oraz tras górniczych w kopalniach węgla, soli, rtęci, srebra i złota czy żelaza.

Wreszcie – co było bardzo ważne, szczególnie dla wielickiej i bocheńskiej kopalni – konferencja była spotkaniem rocznicowym. Odbyła się w 40. rocznicę wpisania wielickiej kopalni soli na pierwszą Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO i w 5. rocznicę rozszerzenia wpisu UNESCO o kopalnię soli w Bochni i Zamek Żupny w Wieliczce, a także w 650-lecie spisania „Statutu Żup Krakowskich" i 500-lecie powstania „Krótkiego opisu zarządzania i stosunków w żupach wielicko-bocheńskich w 1518 r.".

A wszystkie te jubileusze wpisują się w rocznicę 100-lecia odzyskania przez Polskę niepodległości. Obrady konferencji objęły sześć sesji tematycznych, dotyczących m.in.: aspektów prawnych, finansowych i organizacyjnych w tworzeniu i funkcjonowaniu podziemnych muzeów górniczych, zabezpieczania i ochrony konserwatorskiej wyrobisk górniczych, organizacji turystyki i tworzenia podziemnej przestrzeni muzealnej.

Bezpieczeństwo przede wszystkim

Jednym z aspektów, na który zwracało uwagę wielu prelegentów, było bezpieczeństwo zwiedzających. Nie do końca wiadomo bowiem, w jakim stopniu zabezpieczać zwiedzanie podziemnych tras, by nie utracić autentyczności dawnych kopalni. Profesor Robert Burt z Uniwersytetu w Exeter zwrócił uwagę, że w tym przypadku istnieje poważna sprzeczność, ponieważ z jednej strony w podziemnych muzeach górniczych bezpieczeństwo zwiedzających jest bardzo ważne, ale z drugiej strony trudno o nie zadbać, ponieważ zagrożenie jest wpisane w zawód górnika.

Warto podkreślić, że zasady bezpieczeństwa stosowane w podziemnych muzeach w Polsce są o wiele bardziej restrykcyjne od zasad w obiektach muzealnych, np. w Anglii czy w Niemczech. Anna Wiktor-Sułkowska z krakowskiej Akademii Górniczo-Hutniczej odniosła się do ram prawnych działalności kopalni, przypominając, że rozwiązania prawne w tej dziedzinie wymagają ujednolicenia i zmodyfikowania.

Autentyczność jest najważniejsza

Innym ważnym tematem konferencji była troska o autentyczność starych kopalni i ich zbiorów. Zbigniew Pawlak ze stowarzyszenia zarządzającego zabytkową kopalnią srebra w Tarnowskich Górach podkreślał, że autentyczność ma największe znaczenie w dbaniu o nasze dziedzictwo. Dodał także, że stowarzyszenie postawiło sobie za cel zachowanie autentyczności nie tylko samej kopalni (liczy ona 28 obiektów), ale również np. starych hałd czy pól górniczych poprzez ich właściwą ochronę. – Cały czas, tak jak nasi ojcowie i dziadkowie, penetrujemy podziemia, otwieramy oczy turystom na nasze dziedzictwo. W trosce o nie edukujemy też obecne pokolenia – wyliczał Pawlak.

O edukacji pokoleń i dziedzictwie mówił także Zbigniew Rojek, prezes Kopalni Soli w Bochni. Przypomniał, że kopalnia, której początki jako zakładu wydobywczego datuje się na rok 1248, obchodzi pięciolecie wpisania na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO. Według niego muzealnicy powinni zastanowić się, jak w najciekawszy sposób pokazywać atrakcyjne tereny górnicze, kopalnie minerałów i kopalnie soli. Bocheńska kopalnia ma cztery trasy: historyczną, podstawową-multimedialną, przyrodniczą i śladami kaplic górniczych. W 2020 r. planuje udostępnienie kolejnej.

Rolę autentyczności w przypadku podziemnych muzeów podkreślał także dr hab. Łukasz Gaweł z Uniwersytetu Jagiellońskiego, wicedyrektor Muzeum Narodowego w Krakowie. Przypominał, że obiekty industrialne – w tym wypadku pozostałości po kopalniach – są takim samym zabytkiem jak np. zbiory w galeriach sztuki. Trzeba je wszystkie szanować. Nie należy ich upiększać na siłę czy restaurować „na czysto", ale pokazywać takimi, jakie były naprawdę. – Nie powinniśmy traktować całego naszego dziedzictwa jak lunaparku. Oczywiście możemy tak zrobić z jego częścią, pod warunkiem jednak, że wskażemy inną część, która zostanie przedstawiona inaczej, autentycznie – przekonywał.

Według Gawła konieczna jest inwentaryzacja dziedzictwa i wskazanie, co chcemy zachować. – Jeśli jednak nie ma się odpowiedniej wiedzy, nie należy zajmować się obiektami poprzemysłowymi, bo można je zniszczyć – przestrzegał. Jako przykład podał m.in. ekspozycję jednego z wyciągów górniczych. Ponieważ w sali ekspozycyjnej najpierw została zamontowana podłoga i aby jej nie niszczyć, maszynę ucięto w połowie. – Czy tak postąpiono by w przypadku zabytkowego obrazu, który nie mieściłby się w ramach? To opowieść o naszej głupocie i przykład, jak nie należy się zajmować industrialnym dziedzictwem – dodał.

Najlepsze praktyki

Czegoś takiego jak katalog dobrych praktyk dotyczący podziemnych muzeów i skansenów jak na razie nie ma. A ze względu na specyfikę tych obiektów takie opracowanie jest bardzo potrzebne. I tu ważna może się okazać rola wielickiego muzeum oraz obu kopalni w Wieliczce i Bochni. Zdaniem przewodniczącego Polskiego Komitetu ds. UNESCO prof. Jacka Purchli Kopalnia Soli Wieliczka to perła wśród 1092 wpisów ze 167 krajów na Liście Światowego Dziedzictwa UNESCO. Wieliczka jest także dowodem na to, że dziedzictwo kulturowe może być nie tylko przedmiotem ochrony, lecz ma także olbrzymi potencjał, który może zostać wykorzystany dla rozwoju turystyki czy rozwoju regionu.

Według prof. Purchli taka właściwa ochrona obiektów światowego dziedzictwa jest wzorem i może się stać głównym narzędziem upowszechniania i promowania dobrych praktyk muzealnych. Najprościej mówiąc – pewne rozwiązania zastosowane w zakresie ochrony i promowania dziedzictwa w Wieliczce można wykorzystać także w innych podziemnych muzeach i skansenach.

Oczywiście nie wszystko da się zastosować w innych obiektach muzealnych. Piotr Gerber, prezes zarządu polskiego TICCIH (Międzynarodowego Komitetu Ochrony Dziedzictwa Przemysłowego), zwrócił uwagę, że dbając o dziedzictwo narodowe i równocześnie starając się atrakcyjnie przedstawić ofertę podziemnych muzeów, należy brać pod uwagę wiele aspektów. – Podziemne muzea powstały w kopalniach, które wydobywały różnego rodzaju surowce: węgiel, siarkę, miedź, sól... Wydobycie było prowadzone różnymi technikami i w różnych okresach. Wiadomo więc, że w odmienny sposób powinno to zostać przedstawione zwiedzającym. Pod uwagę trzeba też brać fakt, że w podziemnych muzeach bezpieczeństwo zwiedzających jest najważniejsze (inaczej niż w zwykłych muzeach), a same zbiory muzealne narażone są na zmienne warunki, jak np. ruchy górotworu – mówił Piotr Gerber.

Przypomniał także, że na opracowanie katalogu dobrych praktyk wpływ mogą mieć także trudności dotyczące odpowiedniej ekspozycji i wystaw podziemnych muzeów. Według niego koszty konserwacji większości zbiorów (ze względu na ich specyfikę, np. duże rozmiary maszyn górniczych) są bardzo wysokie. Trudne jest również pokazanie w zrozumiały sposób np. obróbki wydobywanych kruszców.

Trzeba również zwrócić uwagę na fakt, że podziemne muzea zarządzane są przez różne podmioty. W przypadku wielickiej kopalni zarządcą jest państwo w różnych postaciach organizacyjnych, kopalnią w Tarnowskich Górach zarządza stowarzyszenie, jednak są muzea będące częściami czynnych jeszcze kopalni, a więc przedsiębiorstw i jako takie muszą działać. – Te różnice wiele utrudniają, jednak wspólnym mianownikiem jest to, że wszystkie te placówki chcą chronić dziedzictwo. Dlatego korzystając z doświadczeń wielu podmiotów, trzeba stworzyć ogólne wskazówki, jak najlepiej to robić. Potrzebny jest zbiór dobrych praktyk – zaznaczał Piotr Gerber.