Historie prawdziwe

Tekst z archiwum tygodnika Uważam Rze

Biegną. Coraz szybciej. Z trudem łapią oddech. Pot zrasza koszule, a twarze czerwienieją z wysiłku. Biegną. Ale nie mogą być przecież szybsi od koni – tych, których dosiadają ścigający ich NKWD-ziści. Jeden z nich sięga po pistolet. Pewnym ruchem wyszarpuje go z kabury. Celuje w piątkę biegnących tuż przed nim wieśniaków. Palec powoli zaciska się na spuście, nagle jednak nacisk się luzuje, ręka trzymająca broń się cofa, a jej właściciel rzuca siarczyste przekleństwo. Kilkanaście metrów przed nim stoi polski pogranicznik, z wycelowaną w niego lufą karabinu.

– Nie strzelać! – krzyczą uciekinierzy. – Nie strzelać! – ich doskonała polszczyzna dezorientuje żołnierza jeszcze bardziej. – Kim jesteście? – wykrzykuje, wciąż celując. – Polacy. Z Janówki. Uciekliśmy z transportu – wydusza z siebie pomiędzy sapnięciami jeden z nich.

– Znakomicie. Świetnie! Wracajcie, kręcimy jeszcze raz – donośny głos dochodzący gdzieś z tyłu nie pozostawia wątpliwości, kto na tej granicy rządzi.

Eksperyment Stalina

– Tak mniej więcej miała wyglądać reklamówka mojej książki „Przez czerwony step" – mówi Piotr Kościński, na co dzień dziennikarz „Rzeczpospolitej", od czasu do czasu autor powieści rozgrywających się wśród Polaków na terytorium sowieckim, przed II wojną światową. Od niedawna również scenarzysta, a nawet aktor. – Ponieważ nie miałem na nią ani grosza, zacząłem pytać znajomych, znajomi swoich znajomych i w efekcie, po roku pracy, powstał film. Zamiast trzyminutowej zapowiedzi powieści rozbudowana, 15-minutowa produkcja. I to niemal zupełnie za darmo – dodaje z uśmiechem.

Ukraińską Janówkę zagrał w niej skansen w Kuligowie nad Bugiem, dworzec, z którego odbywała się wysyłka Polaków, Muzeum Kolejnictwa na dawnym warszawskim Dworcu Głównym, sowieckich żołnierzy Grupa Rekonstrukcyjna „Kalina Krasnaja", w pozostałe role wcieliła się natomiast rodzina i znajomi Kościńskiego, a także on sam. Rzecz ciekawa – jak na film bezbudżetowy wystąpiło w nim kilku profesjonalistów, i to wysokiej klasy. Znakomity Paweł Wawrzecki zagrał na przykład oficera KOP, na agenta polskiego wywiadu awansował Mariusz Krzemiński, w roli rosyjskiego politruka wystąpił zaś Ilja Zmiejew. I tym sposobem, po rocznej pracy, w mazowieckich plenerach i centrum Warszawy udało się nakręcić ucieczkę z transportu do Kazachstanu.

– Nie zapomnę, jak mieszkańcy Kuligowa z zaciekawieniem obserwowali słupy graniczne, które wyrosły na polu. I grupę sowieckich pograniczników: dwóch z „Kaliny Krasnej", pieszych z ciężkim karabinem maszynowym typu Maxim, a także dwóch konnych, którzy „doszlusowali" do naszego przedsięwzięcia – Kościński wspomina ze śmiechem, ale i błyskiem w oku.

Ekipa filmowa bawiła się z pewnością doskonale, sam temat jednak aż tak zabawny nie jest. Zarówno książki Kościńskiego „Przez czerwony step" oraz „Przez czerwoną granicę", jak i sam film rozgrywają się w momencie likwidacji Marchlewszczyzny – polskiego terytorium autonomicznego leżącego na Wołyniu, dziś na środkowej Ukrainie, wówczas – rzecz jasna – w bolszewickiej Rosji.

– To był eksperyment Stalina – mówi Kościński. – Dali Polakom szeroką autonomię, pozwolili wydawać polskie gazety i książki, po polsku prowadzić zajęcia w szkołach, dobra znajomość języka była wręcz obowiązkowa. Oczywiście nie dlatego, że Stalin czy Dzierżyński tak nagle zaczęli pielęgnować polskość. Chodziło po prostu o wychowanie modelowych polskich bolszewików, stworzenie dowodu na to, że komunistyczna Polska będzie krajem dostatnim i szczęśliwym, a przy okazji przygotowanie kadry, która poniesie rewolucję nad Wisłę.

Od momentu powstania w 1925 r. sowieckie władze wpompowały w Marchlewszczyznę sporo środków, by stworzyć z tego dość ubogiego rolniczego rejonu wzorcowy przykład zalet sowietyzacji. A przy okazji zbudować od podstaw klasę robotniczą, której praktycznie tu nie było. Otwarto więc huty szkła, elektrownię, szpital, połączono ten obszar ze światem siecią telefoniczną – jak na warunki stalinizmu przełomu lat 20. i 30. była to kraina niemal mlekiem i miodem płynąca. Do czasu jednak. W 1935 r. bez podania przyczyny Stalin zdecydował się zlikwidować autonomię, a zamieszkałych tu Polaków wywieźć na Syberię i do Kazachstanu. Szacuje się, że los ten spotkał około 10 tys. mieszkańców.

– Chcieliśmy o nich przypomnieć, a przy okazji o wielu Polakach do dziś żyjących na tym terenie, tyle że obecnie w wielkiej biedzie – dodaje Kościński.

Na poprawę pamięci

Kościński stworzył świetny film na mało znany temat. Ale nie jest jedynym, który wpadł na podobny pomysł. Filmów tego rodzaju tworzy się w Polsce około 200 rocznie – na tyle dużo, że w maju tego roku w Zduńskiej Woli zorganizowano I Ogólnopolski Festiwal Amatorskich Filmów Historycznych.

– Niektóre z tych filmów dorównują kinu profesjonalnemu: „Pokolenie", „Ostatnia Pantera", „Zamach na Kutscherę", „Batalion Chrobry I"... – wylicza Radosław Gutowski, dyrektor festiwalu, a jednocześnie prezes Stowarzyszenia Historycznego Tradycji Oręża Polskiego i Europejskiego Chrobry I. – Oprócz pasji historycznej czy chęci przypomnienia nieznanych epizodów i zapomnianych ludzi twórcami kieruje też poczucie obowiązku. My w ten sposób, wraz z samorządami, które w miarę możliwości wspierają nasze działania, generujmy politykę historyczną. Szkoda, że władze centralne o tym zapominają lub nie wykazują zainteresowania – dodaje gorzko.

Słowa Gutowskiego potwierdza Matina Bocheńska z Grupy Teatralnej „Warszawiaki" – autorka „Chłopaków z AK", filmu, który zwyciężył w pierwszej edycji festiwalu.

– Jestem pasjonatką folkloru warszawskiego oraz historii Warszawy. Okupacja to dla tego miasta najtrudniejszy czas, o którym nie można zapomnieć. Tomek Bruzda – wokalista śpiewający nagraną przez nas piosenkę – jest zakochanym w Warszawie krakusem, który bardzo dba o pamięć o powstaniu warszawskim. Jego pasja szczególnie zmotywowała mnie do działania – opowiada Bocheńska.

Powstanie warszawskie i II wojna światowa – wokół tej właśnie tematyki kręci się największa liczba amatorskich filmów, co już stanowi ciekawą obserwację. Ale interesujące i cenne jest to, na co zwraca uwagę Gutowski, czyli opowiadanie wielkiej historii przez pryzmat wydarzeń regionalnych. Nawet gdy mówimy o czymś tak nieregionalnym jak powstanie.

– To był wielki zryw narodowy. To trzeba podkreślać – ogólnopolski. W zeszłym roku np. uczciliśmy 36 zduńskowolan walczących w powstaniu warszawskim, a mam sygnały z wielu innych miast, że ich obywatele także przebijali się, by walczyć w stolicy – zauważa Gutowski.

Zaraz też dodaje, że tematyka filmów nie jest jednak aż takim monolitem, jak mogłoby się wydawać. Wspomina o filmie „Pokolenie" opowiadającym o „łamaniu" żołnierza niepodległościowego w latach 50., a także o niedopuszczonej do konkursu z powodów technicznych (zbyt długi czas trwania) opowieści o pacyfikacji kopalni Wujek. – Także w tym roku dostaję sygnały, że będzie parę filmów o historii Polski po 1945 r., więc konwencja się rozszerza – dodaje.

Szlachetne intencje nie zastąpią jednak pieniędzy. Film to kamera, aktorzy, światło, stroje... mnóstwo rekwizytów i sprzętu. Kościński na każdym kroku podkreślał, że nie było żadnych pieniędzy. – No, prawie żadnych – dodaje zaczepiony w tej sprawie kolejny raz. – Czasem coś trzeba było pożyczyć, ale naprawdę bardzo niewielkie kwoty.

Więcej zdradza Gutowski. – Wynajęcie tzw. jazdy, czyli wózka, kosztuje 300 zł za dzień, ale koledzy i koleżanki zaadaptowali do tego celu bagażnik samochodu, więc pomysłowość naszego narodu to wielka siła – śmieje się. – Film pokazywany na naszym festiwalu kosztował nominalnie od 10 do 80 tys. zł, a realnie 300–500 zł. Ta różnica wynika z niekomercyjnego podejścia do tematu, więcej działa się tu prośbą czy przysługą niż pieniędzmi. W naszym przypadku sprzęt i umundurowanie, które używamy przy widowiskach historycznych, mamy opłacone. Byłoby więc nierozsądne nie wykorzystać go i nie sfilmować.

Podobnie wyglądały kulisy powstania „Chłopaków z AK". Jak wspomina Bocheńska: – Zdjęcia robiliśmy dwa dni. Ponieważ zależało nam na czasie, bo zbliżała się rocznica powstania, film montowaliśmy w nocy, zaraz po zejściu z „planu". Wszystko na wariata. Nie mieliśmy wsparcia finansowego, więc nagranie dźwięku w studiu sfinansowałam z własnej kieszeni. Kamerę Piotr Grygoruk – operator, też członek grupy – potajemnie musiał wynosić z pracy. W role powstańców wcielili się członkowie grupy, oni też pomagali przy znalezieniu odpowiednich obiektów do zdjęć – zdradza reżyserka.

Filmowcy nie mają ze swojej pracy żadnych profitów – ich działania to pasja w czystej postaci. Nakręcenie w iście partyzanckich warunkach filmu to jednak tylko połowa drogi – żeby cała praca miała sens, ktoś te filmy musi jeszcze zobaczyć. Co ciekawe, są chętnie oglądane i to w dodatku przez całkiem sporą widownię.