Egzaminy prawnicze 2020 - kazusy z prawa karnego

Egzamin zawodowy dla przyszłych adwokatów i radców prawnych 2020 zaplanowano na 24 do 27 marca.

24 marca o godz. 10 odbędzie się część pierwsza, obejmująca rozwiązanie zadania z zakresu prawa karnego. 25 marca o tej samej godzinie zaplanowano zadanie z zakresu prawa cywilnego lub rodzinnego. Dzień później kandydaci do korporacji będą rozwiązywać zadanie z prawa gospodarczego, a 27 marca odbędą się dwie części: czwarta i piąta, obejmująca rozwiązanie zadań z zakresu prawa administracyjnego i z zasad wykonywania zawodu lub zasad etyki. Jak co roku wraz z Wydawnictwem CH Beck pomagamy przygotować się do egzaminu. Na początek proponujemy powtórkę z prawa karnego.

Wniosek o sporządzenie uzasadnienia wyroku.

Od umiejętności sporządzenia przez obrońcę oraz pełnomocnika fachowej apelacji zależy to, czy w postępowaniu odwoławczym uda się usunąć wady, którymi dotknięte jest orzeczenie sądu I instancji. Zanim do tego jednak dojdzie, wpierw należy podjąć czynności, które powstrzymają uprawomocnienie się wyroku i umożliwią poznanie motywów, którymi kierował się sąd a quo.

Czynnością warunkującą możliwość wniesienia apelacji jest złożenie wniosku o sporządzenie na piśmie i doręczenie uzasadnienia wyroku w terminie zawitym 7 dni od daty ogłoszenia wyroku (w postępowaniu przyspieszonym mamy zaś tylko 3 dni – art. 517h KPK). Teoretycznie możliwe jest oczywiście złożenie w tym terminie apelacji, która w myśl art. 445 § 2 k.p.k. przechodzi konwersję we wniosek uzasadnienia i którą można następnie uzupełnić w terminie 14 dni od doręczenia uzasadnienia wyroku. Niemniej trudno dopatrzyć się jakichkolwiek racjonalnych powodów, aby w taki sposób postąpić. Nie ulega natomiast wątpliwości, że niezłożenie wniosku o uzasadnienie ani apelacji we wskazanym wyżej 7-dniowym terminie skutkuje uprawomocnieniem się wyroku.

Zgodnie z brzmieniem art. 422 § 2 k.p.k. we wniosku o uzasadnienie należy wskazać, czy dotyczy on całości wyroku, czy też niektórych czynów, których popełnienie oskarżyciel zarzucił oskarżonemu, bądź też jedynie rozstrzygnięcia o karze i innych konsekwencjach prawnych czynu. Wniosek niepochodzący od oskarżonego powinien również wskazywać tego z oskarżonych, którego dotyczy. Zawężenie granic podmiotowych oraz przedmiotowych wniosku o uzasadnienie ma jednak niebagatelne znaczenie. Pierwszą konsekwencją takiego postąpienia jest możliwość ograniczenia przez sąd zakresu uzasadnienia do tych części wyroku, których wniosek dotyczy. Po drugie zaś, złożenie przez stronę wniosku o sporządzenie uzasadnienia w ograniczonym podmiotowo lub przedmiotowo zakresie powoduje, że strona ta uzyskuje prawo do zaskarżenia tego wyroku apelacją wyłącznie w takim zakresie, w jakim żądała sporządzenia jego uzasadnienia. Ograniczenie wniosku o uzasadnienie musi więc wiązać się z absolutną pewnością, że chcemy, aby nieobjęte nim części orzeczenia uprawomocniły się. Jeśli tej pewności nie mamy, nie należy zamykać sobie drogi do zaskarżenia wyroku w całości.

Wniosek powinien być precyzyjny i jego treść winna być dostosowana do wymogów ustawowych określonych w przepisie art. 422 § 2 k.p.k. i jednoznacznie stwierdzać, czy uzasadnienie ma dotyczyć całości, czy też części wyroku dotyczącego oskarżonego, a jeżeli tak, to konkretnie jakich rozstrzygnięć, aby było możliwe dostosowanie zakresu uzasadnienia tylko do tych części, które zostały wskazane we wniosku.

Warto zaznaczyć, że złożenie wniosku o sporządzenie i doręczenie uzasadnienia wyroku otwiera możliwość wniesienia apelacji także innym ustanowionym w sprawie obrońcom lub pełnomocnikom, nawet jeśli wniosku takiego nie składali, oraz samemu mandantowi, o ile osobista apelacja nie jest wyłączona z uwagi na przymus adwokacko-radcowski .

Przykład wniosku o uzasadnienie:

Działając w charakterze obrońcy oskarżonego Jana Kowalskiego (upoważnienie do obrony w aktach sprawy), na podstawie art. 422 § 1 k.p.k. wnoszę o sporządzenie na piśmie uzasadnienia wydanego 17 listopada 2017 r. wyroku oraz doręczenie wyroku wraz z uzasadnieniem na adres kancelarii. Jednocześnie, stosownie do treści § 2 cyt. przepisu wskazuję, że wniosek dotyczy całości wyroku.

Wniesienie w terminie

Doręczenie uzasadnienia wyroku otwiera 14-dniowy termin do wniesienia apelacji (7-dniowy w postępowaniu przyspieszonym – art. 517h k.p.k.). W praktyce jednak może zdarzyć się, że będziemy dysponować nawet okresem dłuższym. Jeżeli bowiem wniosek o uzasadnienie został złożony oddzielnie przez stronę oraz jej przedstawiciela, to niejednokrotnie z różnych przyczyn mogą oni otrzymać w innym czasie wyrok wraz z uzasadnieniem. W takim przypadku termin do wniesienia apelacji dla każdego z tych podmiotów należy liczyć od daty późniejszego z dokonanych doręczeń, a nie dla każdego z nich oddzielnie.

Wniesienie apelacji w terminie wiąże się z koniecznością nadania pisma przed jego upływem w placówce podmiotu zajmującego się doręczaniem korespondencji na terenie UE lub złożenie go w biurze podawczym sądu w godzinach urzędowania. Równoważne jest również nadanie pisma w jeden ze szczególnych sposobów wymienionych w art. 124 KPK, tj. w polskim urzędzie konsularnym, w dowództwie jednostki wojskowej przez żołnierza, u kapitana statku przez członka załogi polskiego statku morskiego i wreszcie – w administracji zakładu karnego przez osobę pozbawioną wolności. W aktach sprawy należy zachować odpis apelacji z potwierdzeniem jej nadania (decyduje data na pieczątce pocztowej) lub z prezentatą biura podawczego. Rzadko, ale jednak dochodzi do sytuacji, w których pieczęć jest nieczytelna lub też zagubieniu uległy określone dokumenty. Trzeba jednak podkreślić, że nieczytelność pieczęci pocztowej, a więc okoliczność, która jest od strony niezależna, nie może być przy tym w realiach sprawy postrzegana przez organ procesowy wbrew interesowi procesowemu owej strony. Istnym błogosławieństwem dla profesjonalnych pełnomocników są punkty pocztowe otwarte do godziny 24. Zdarzają się jednak dni, gdy przed północą punkty te przechodzą prawdziwe „oblężenie", zawsze więc trzeba zachować pewien zapas czasu, aby uniknąć konieczności składania nazajutrz wniosku o przywrócenie terminu. Oczywiście wniosek taki, o ile pochodzi od obrońcy, będzie podlegał uwzględnieniu z uwagi na treść art. 86 § 1 k.p.k. („obrońca może przedsiębrać czynności jedynie na korzyść oskarżonego"). Niemniej prawdopodobną konsekwencją takiej sytuacji może być zawiadomienie przez sąd właściwego organu samorządu zawodowego o uchybieniu w należytym wykonywaniu zawodu.

Istotne znaczenie praktyczne ma zagadnienie dopuszczalności uzupełnienia apelacji. W tym zakresie przyjmuje się, że pismo procesowe złożone po upływie terminu do wniesienia apelacji nie zobowiązuje sądu odwoławczego do rozpoznania podnoszonych w nim nowych zarzutów odwoławczych, chyba że są to zarzuty, które powinny być uwzględnione z urzędu w aspekcie art. 439, 440 lub 455 k.p.k. Odmienny pogląd, wyrażony onegdaj przez SN, uznać należy za chybiony. Przykładowo więc, gdyby skarżący zapomniał podnieść zarzutu obrazy przepisu art. 170 § 1 k.p.k., dotyczącego bezzasadnego oddalenia przez sąd I instancji wniosku dowodowego, wówczas w piśmie procesowym należy wskazywać, że uchybienie, którego dopuścił się sąd a quo, miało na tyle rażący charakter i potencjalny wpływ na treść zaskarżonego orzeczenia, że skutkuje tym, że utrzymanie zaskarżonego orzeczenia w mocy byłoby rażąco niesprawiedliwe (art. 440 k.p.k.). Nie ma natomiast formalnych przeszkód, aby uzupełnić część motywacyjną środka odwoławczego, czyli przedstawić dodatkowe uzasadnienie zarzutów podniesionych w środku odwoławczym.

Wymogi formalne

Kodeks wymaga, aby środek odwoławczy został wniesiony na piśmie, a zatem musi w pierwszej kolejności odpowiadać ogólnym wymogom formalnym przewidzianym dla pisma procesowego w art. 119 KPK:

1) oznaczenie organu, do którego jest skierowany – apelacja ma charakter bezwzględnie dewolutywny, choć w ostatecznym rozrachunku apelacja kierowana jest do sądu odwoławczego, to składamy ją za pośrednictwem sądu I instancji, więc tam fizycznie wysyłamy przesyłkę zawierającą środek odwoławczy (w komparycji pisma używamy tradycyjnie sformułowania np. Sąd Okręgowy w Gdańsku za pośrednictwem Sądu Rejonowego w Sopocie);

2) oznaczenie sprawy, której dotyczy – spełnienie tego wymogu następuje poprzez wskazanie sygnatury postępowania pierwszoinstancyjnego oraz wskazanie kogo reprezentujemy w przedmiotowym postępowaniu;

3) oznaczenie oraz adres wnoszącego pismo, a także – w pierwszym piśmie złożonym w sprawie – numer telefonu, telefaksu i adres poczty elektronicznej lub oświadczenie o ich nieposiadaniu;

4) treść środka odwoławczego wraz z uzasadnieniem;

5) datę i podpis składającego środek odwoławczy – podpis nie musi być czytelny, gdy posługujemy się pieczątką, natomiast musi być własnoręczny – faksymile nie spełnia tego wymogu. Podpisać pod apelacją musi się adwokat lub radca prawny, bowiem apelacja jest jednym z kwalifikowanych pism procesowych, których nie może podpisać aplikant. Ponadto, stosownie do treści art. 446 § 1 KPK apelacja od wyroku sądu okręgowego, która nie pochodzi od prokuratora, powinna być sporządzona i podpisana przez adwokata, radcę prawnego albo radcę Prokuratorii Generalnej Rzeczypospolitej Polskiej . W orzecznictwie przyjmuje się również, że wymóg „sporządzenia" apelacji nie jest spełniony, gdy obrońca lub pełnomocnik wyłącznie podpisali się pod pismem wniesionym przez stronę, ani też akceptacja takiej skargi zawarta w odrębnym piśmie . Należy też zaznaczyć, że korzystanie z pomocy obrońcy nie wyłącza osobistego udziału w postępowaniu oskarżonego. Może on więc samodzielnie wnieść osobistą apelację, o ile czynność zaskarżenia wyroku sądu I instancji nie jest objęta tzw. przymusem adwokackim, co ma miejsce w przypadku apelacji od wyroku sądu okręgowego (art. 446 § 1 KPK).

Apelacja musi również odpowiadać wymogom szczególnym przewidzianym w przepisach Działu IX KPK. Po pierwsze należy wskazać zaskarżone rozstrzygnięcie (ewentualnie – w niespotykanej w zasadzie sytuacji apelacji od samego uzasadnienia – określać które ustalenia są przedmiotem zaskarżenia). Można to uczynić już poprzez samo oznaczenie pisma np. jako „Apelacja od wyroku Sądu Okręgowego w Gdańsku z 17.12.2018 r.", lub też rozpocząć petitum od wskazania, że: „Na podstawie art. 444 KPK składam apelację od wyroku Sądu Okręgowego w Gdańsku z 17.12.2018 r., wydanego w sprawie o sygn. II K 45/18". Obrońca oraz pełnomocnik nie muszą natomiast wskazywać, że zaskarżają wyrok na korzyść lub na niekorzyść oskarżonego. Kierunek środka odwoławczego w przypadku obrońcy zdeterminowany jest treścią przepisu art. 86 § 1 KPK (tylko na korzyść), natomiast pełnomocnik oskarżyciela posiłkowego lub prywatnego może jedynie zaskarżyć wyrok na niekorzyść oskarżonego. Przepis art. 425 § 3 KPK statuuje bowiem wyraźne ograniczenie zakresu dopuszczalności poprzez tzw. warunek gravamen, wedle którego odwołujący się może skarżyć jedynie rozstrzygnięcia lub ustalenia naruszające jego prawa lub szkodzące jego interesom. Gravamen zatem, to konkretne pokrzywdzenie czy uciążliwość dotykająca skarżącego. Ograniczenie to nie dotyczy jednak oskarżyciela publicznego, który jako rzecznik praworządności powinien działać w interesie społecznym, czego wyrazem jest także jego uprawnienie do wniesienia środka odwoławczego na korzyść oskarżonego (art. 425 § 4 KPK).

Kolejnym niezbędnym krokiem jest sprecyzowanie zakresu zaskarżenia, tj. określenie jakie części orzeczenia (które rozstrzygnięcia) skarżący poddaje kontroli odwoławczej. Z przepisu art. 425 § 2 KPK wynika, że orzeczenie można zaskarżyć w całości lub w części; można także zaskarżyć brak określonego rozstrzygnięcia, jak również samo uzasadnienie orzeczenia.

Możliwość zaskarżenia orzeczenia w części podyktowana jest względami ekonomiki procesowej oraz jest refleksem tzw. dyspozycyjności stron. Należy pamiętać, że niezaskarżone, samodzielne części orzeczenia uzyskują atrybut prawomocności. Na poziomie wertykalnym, tj. w przypadku wielości oskarżonych lub wielości czynów przypisanych oskarżonemu, możemy więc podjąć decyzję o zaskarżeniu wyroku tylko w odniesieniu do niektórych oskarżonych lub niektórych czynów. W płaszczyźnie horyzontalnej przedmiotem zaskarżenia mogą być poszczególne rozstrzygnięcia zawarte w orzeczeniu wydanym w tzw. procesie pojedynczym, a więc dotyczącym jednego oskarżonego i jednego czynu. Możliwe jest więc zaskarżenie orzeczenia wydanego w takim układzie procesowym, np. wyłącznie w zakresie kary i środków karnych. Zawężenie zakresu zaskarżenia limitowane jest jednak poprzez warunek samodzielności zaskarżanych rozstrzygnięć. Istotną rolę w ustaleniu reguł oceny samodzielności rozstrzygnięć odgrywają przepisy art. 447 § 1 i 2 KPK, których skutkiem jest poszerzenie zakresu zaskarżenia w porównaniu z tym zakresem pierwotnie określonym w środku odwoławczym (reguły te nie mają jednak charakteru wyczerpującego, gdyż nie określają całości zasad, na podstawie których należy oceniać kwestię samodzielności rozstrzygnięć .

Sprawa jest relatywnie prosta, gdy odwołujemy się od orzeczenia o winie. Zgodnie z art. 447 § 1 KPK, apelację co do winy uważa się za zwróconą przeciwko całości wyroku. Oczywiście użycie w apelacji ogólnego sformułowania „zaskarżam w całości", w sytuacji gdy oskarżonemu przypisano kilkanaście zarzutów, implikuje założenie, że skarżący podważa wszystkie rozstrzygnięcia wydane w stosunku do oskarżonego w postępowaniu pierwszoinstancyjnym. Zaskarżając takie orzeczenie w części trzeba natomiast zachować precyzję wypowiedzi, np.: „Na zasadzie art. 425 § 2 KPK wyżej wymieniony wyrok zaskarżam: 1) w odniesieniu do czynów przypisanych oskarżonemu Janowi Kowalskiemu w pkt 1 oraz 3 – w całości; 2) w odniesieniu do czynu przypisanego w pkt 2 – w części, co do kary". Warto pamiętać, że również postanowienia mogą być zaskarżone w części, np. obrona usatysfakcjonowana zastąpieniem tymczasowego aresztowania poręczeniem majątkowym, może jednocześnie kontestować wysokość tego poręczenia, określoną przez organ stosujący ten środek.

Stosownie do treści art. 425 § 2 zd. 2 KPK, dopuszczalny jest również środek odwoławczy dotyczący braku określonego rozstrzygnięcia, które w ocenie skarżącego powinno było znaleźć się w zaskarżonym orzeczeniu. Przykładowo, oskarżyciel posiłkowy może być usatysfakcjonowany wymiarem kary orzeczonej względem oskarżonego i ograniczyć się do zaskarżenia orzeczenia w części nieistniejącej, tj. co do braku rozstrzygnięcia o środku kompensacyjnym w postaci obowiązku naprawienia szkody wyrządzonej przestępstwem.

Środek odwoławczy pochodzący od oskarżyciela publicznego, obrońcy lub pełnomocnika musi zawierać zarzuty stawiane rozstrzygnięciu, czyli twierdzenia o uchybieniach, którymi dotknięte jest zaskarżone orzeczenie. W grę wchodzą tu dwie kategorie uchybień: względne (art. 438 KPK) oraz bezwzględne przyczyny odwoławcze (art. 439 § 1 KPK). Środek odwoławczy powinien zostać konstruowany w sposób przejrzysty, a więc grupować w tzw. petitum wszystkie zarzuty stawiane skarżonemu orzeczeniu, niemniej granice rozpoznania sprawy w postępowaniu odwoławczym wyznacza treść całego środka odwoławczego . Dopuszczalne jest więc wyinterpretowanie zarzutu również z uzasadnienia środka odwoławczego. Niezależnie od przywołanego wyżej stanowiska Sądu Najwyższego na takie postąpienie nie zawsze można liczyć w postępowaniu odwoławczym. Inna sprawa, że można niekiedy spotkać się z taktycznym „ukryciem" przez obrońcę zarzutu w uzasadnieniu, niemniej jednak działanie takie zawsze będzie oceniane krytyczne przez sąd z perspektywy tzw. lojalności procesowej.

Metodyka konstruowania zarzutów została obszernie omówiona w pkt 4 niniejszego rozdziału. Przedstawiono tam w szczególności dwie alternatywne metody konstruowania zarzutów odwoławczych: metodę trzech kroków (zarzutów rozłącznych, samodzielnych) oraz metodę zarzutów wynikowych (mieszanych). Choć obie uznać należy za poprawne i w pełni respektujące wskazania logiki, jednak warto w tym miejscu od razu zaznaczyć, że preferencje sądów odwoławczych lokują się natomiast bliżej koncepcji zarzutów samodzielnych, identyfikujących pierwotną przyczynę określonego uchybienia. W orzecznictwie sądów apelacyjnych często formułowany jest pogląd o konieczności wskazywania jako podstawę apelacji zarzutu pierwotnego, a nie wtórnego stanowiącego pochodną usterki pierwotnej . Wskazuje się też na tym tle, że nie należy podnosić zarzutów błędu w ustaleniach faktycznych, gdy są one pochodną obrazy przepisów postępowania. Wówczas bowiem wystarczające jest poprzestanie na sformułowaniu zarzutów obrazy prawa procesowego, a błąd w ustaleniach faktycznych nie powinien stanowić odrębnego zarzutu odwoławczego, ale podstawę do uzasadnienia, że uchybienie przepisom procesowym (uchybienie pierwotne) mogło mieć wpływ na treść orzeczenia, gdyż doprowadziło do poczynienia błędnych ustaleń faktycznych .

Kwestią, która rodzi również wiele nieporozumień jest postawienie zarzutu obrazy prawa materialnego w sytuacji, gdy skarżący podnosi także inne zarzuty, z których wynika, że kwestionuje on podstawę faktyczną zaskarżonego orzeczenia. Sądy odwoławcze wskazują w takich przypadkach bardzo często, że skarżący popadł w sprzeczność kwestionując jednocześnie ustalenia faktyczne oraz sposób zastosowania prawa materialnego, to ostatnie bowiem może być dopiero przedmiotem analizy, gdy stan faktyczny został prawidłowo ustalony. Aby uniknąć słusznych „docinków" ze strony sądu odwoławczego autor apelacji powinien w takiej sytuacji sformułować zarzut ewentualny (np. „Na wypadek nieuwzględnienia zarzutów wskazanych w pkt 1 i 2, podnoszę zarzut obrazy prawa materialnego, tj. art. 115 § 3 KK, polegającej na błędnym uznaniu, że czyn przypisany oskarżonemu w pkt I zaskarżonego wyroku oraz występek, za który oskarżony został prawomocnie skazany wyrokiem Sądu Rejonowego w T. z dnia 17.1.2015 r., sygn. II K 42/15, są przestępstwami podobnymi"). Dopuszczalność podniesienia zarzutu ewentualnego znajduje potwierdzenie w ostatnim orzecznictwie Sądu Najwyższego, który stwierdził, że nie ma żadnych racjonalnych powodów, dla których strona miałaby być pozbawiona możliwości podniesienia w środku odwoławczym zarówno zarzutu naruszenia prawa materialnego, jak i błędu w ustaleniach faktycznych. W takiej sytuacji zarzuty związane z rekonstrukcją stanu faktycznego powinny być rozpoznawane w pierwszej kolejności, natomiast zarzut ewentualny, dotyczący obrazy prawa materialnego dopiero w drugiej i tylko pod warunkiem nieuwzględnienia tych pierwszych .

Należy zwrócić uwagę, że do podniesienia zarzutów nie jest zobowiązana strona w swoim osobistym środku odwoławczym. W orzecznictwie przyjmuje się, że sąd odwoławczy zobowiązany jest w takiej sytuacji do przeprowadzenia tzw. totalnej kontroli odwoławczej, tj. pod kątem wszystkich uchybień w obrębie zakreślonego przez stronę zakresu zaskarżenia. Z tego powodu można niekiedy spotkać się z sytuacją, w której środek odwoławczy składa zarówno profesjonalny przedstawiciel procesowy strony, jak i sama strona. Takie postąpienie procesowe jest nakierowane na poszerzenie zakresu rozpoznania sprawy i zminimalizowanie ryzyka związanego pozostawieniem poza granicami zarzutów uchybień, które mogłyby zostać uwzględnione przez sąd odwoławczy. Normatywny sens takiego działania może dotyczyć głównie środka odwoławczego na niekorzyść oskarżonego, gdyż przy apelacji na korzyść sąd odwoławczy i tak z uwagi na treść art. 440 KPK powinien wziąć pod uwagę (niezależnie od granic zaskarżenia i podniesionych zarzutów) takie uchybienia, skutkiem których utrzymanie w mocy orzeczenia byłoby rażąco niesprawiedliwe.

Petitum środka odwoławczego wieńczą wnioski odwoławcze, tj. wskazanie jakiego rozstrzygnięcia odwołujący domaga się w świetle sformułowanych przez siebie zarzutów odwoławczych. Choć sąd odwoławczy nie jest związanymi wnioskami odwoławczymi, to ich błędna konstrukcja nie świadczy najlepiej o autorze środka odwoławczego. W świetle treści art. 437 § 2 KPK odwołujący się może wnosić o:

1) zmianę zaskarżonego orzeczenia – taki wniosek należy sformułować we wszystkich wypadkach poza wymienionymi niżej;

2) uchylenia zaskarżonego orzeczenia i przekazania sprawy do ponownego rozpoznania – w przypadku, gdy zarzuca zaistnienie bezwzględnej przyczyny odwoławczej, gdy możliwość wydania orzeczenia reformatoryjnego blokuje reguła ne peius (art. 454 KPK), lub gdy zarzuca uchybienie stanowiące co prawda względną przyczynę odwoławczą, niemniej jej usunięcie wymaga przeprowadzenia na nowo przewodu sądowego w całości (np. przeprowadzono całą rozprawę główną bez udziału obrońcy fakultatywnego, który należycie usprawiedliwił swoją nieobecność);

3) uchylenia zaskarżonego orzeczenia i umorzenia postępowania – w przypadku, gdy zarzuca zaistnienie bezwzględnej przyczyny odwoławczej stanowiącej o braku możliwości kontynuowania postępowania, a więc skutkującej koniecznością jego umorzenia, np. przedawnienie karalności, res iudicata.