„Dentro Caravaggio", wystawa w Palazzo Reale w Mediolanie

Tomasz Krzyżak z Mediolanu

Michelangelo Merisi da Caravaggio – nie ma chyba miłośnika sztuki, który nie słyszałby tego nazwiska. Ale tworzący na przełomie XVI i XVII stulecia artysta, uznawany wręcz za reformatora malarstwa, na przeszło dwa wieki popadł w niełaskę. Wyciągnął go z cienia historyk sztuki Roberto Longhi. Odkrywaniu Caravaggia poświęcił całe swoje życie, ale dopiero zorganizowana przez niego w 1951 r. w Palazzo Reale w Mediolanie wystawa na nowo ukazała światu geniusz artysty.

Takie wystawy zdarzają się bardzo rzadko. Dość powiedzieć, że Mediolanowi – miastu rodzinnemu malarza (ustalono to ostatecznie dopiero w 2007 r.) – udało się to dotychczas dwa razy. Po 1951 r. na kolejną wystawę trzeba było czekać aż 54 lata! Teraz Mediolan postanowił oddać hołd Caravaggiowi po raz trzeci. W 446. rocznicę jego urodzin w Palazzo Reale otwarto wystawę, jej kuratorką jest prof. Rossella Vodret, autorka monografii Caravaggia.

Ostatecznie zgromadzono 20 dzieł artysty. W przeważającej większości ściągnięto je z włoskich muzeów i kościołów, ale siedem przyjechało z zagranicy. Wśród nich „Święty Franciszek w ekstazie", na co dzień prezentowany w muzeum w amerykańskim Hartford. Z Metropolitan Museum of Art w Nowym Jorku przyjechał z kolei obraz „Święta Rodzina ze świętym Janem", zaś z londyńskiej The National Gallery udało się wypożyczyć „Salome z głową św. Jana Chrzciciela".

Dzieła uporządkowano według klucza chronologicznego. Wystawę otwierają zatem obrazy z tzw. młodzieńczego okresu twórczości, sprzed roku 1599, w którym Caravaggio otrzymał zlecenie ozdobienia kaplicy w rzymskim kościele św. Ludwika. Tak rozpoczęła się jego burzliwa kariera.

Na wystawie znajdziemy dzieła o tematyce religijnej („Odpoczynek w czasie ucieczki do Egiptu", „Maria Magdalena pokutująca"), ale także pełne erotyzmu i jakby niepasujące tu: „Wróżenie z ręki" i „Chłopiec ugryziony przez jaszczurkę". Ten ostatni obraz ze względu na pojawiający się homoseksualny podtekst do dziś jest przedmiotem sporów między historykami sztuki i biografami artysty.

W drugiej części dominują obrazy z tzw. okresu dojrzałego (1600–1606), m.in. „Ofiarowanie Izaaka", dwa przedstawienia św. Jana Chrzciciela, „Święty Franciszek medytujący", „Święty Hieronim", przejmujące „Cierniem ukoronowanie". Pięć ostatnich powstało zaś po ucieczce artysty z Rzymu w 1606 r. po zabójstwie Ranuccia Tomassoniego. Dwa: „Święty Franciszek medytujący" i „Biczowanie Chrystusa" namalował w czasie pierwszego pobytu w Neapolu między 1606 a 1607 rokiem. Kolejne – „Salome z głową św. Jana Chrzciciela" czy „Męczeństwo św. Urszuli", datuje się na ostatnie miesiące jego pobytu w tym mieście w roku 1610.

Pewnym zaskoczeniem może być zaburzenie chronologicznego porządku, bo wystawę otwiera „Judyta odcinająca głowę Holofernesowi" – z dojrzałego okresu twórczości malarza. Wydaje się, że jest to pomost łączący obecną ekspozycję z tą zorganizowaną w 1951 r. O losach obrazu nie wiedziano nic od 1639 r. Odnalazł się w 1951 r. oddany przez ówczesnego właściciela do konserwacji, o czym powiadomiono Longhiego. Ten zaś zdecydował, że dzieło otworzy przygotowywaną wówczas wystawę.

Ale jest także drugie wyjaśnienie, bo przecież obchodzimy 500. rocznicę wystąpienia Marcina Lutra. „Judyta odcinająca głowę Holofernesowi" to przykład kultury kontrreformacji: – Obraz powstał w szczytowym okresie walki z luteranizmem – wyjaśnia „Rzeczpospolitej" prof. Vodret. – Wielu historyków sztuki słynne światło Caravaggia, które uwypukla niektóre postacie na obrazach, interpretuje jako światło łaski Bożej, co było przedmiotem sporu między katolikami a luteranami. Judyta jest tu pokazana w pełnym świetle i uosabia Kościół katolicki, a Holofernes – herezję luterańską.

Wystawa nosi tytuł „Dentro Caravaggio". Użycie słowa „wewnątrz" jest adekwatne, od kilku lat naukowcy wykonują zdjęcia rentgenowskie tych obrazów. Można dzięki temu prześledzić proces twórczy Caravaggia – naszym oczom ukazują się pierwotne warstwy malarskie. Udało się więc obalić mit, że artysta nie szkicował niczego wcześniej ołówkiem. Tymczasem kompozycję zmieniał m.in. w przedstawieniu „Judyty odcinającej głowę Holofernesowi". Widz wnika zatem do „wnętrza" Caravaggia, bo efekty pracy naukowców ogląda na ekranie telewizora, umieszczonego na plecach oryginalnego obrazu.

Na tym nie koniec niespodzianek. W swoim burzliwym życiu Caravaggio wygnany został z Rzymu, na Malcie trafił do więzienia podejrzany o pobicie rycerza z zakonu joanitów, w Neapolu przeżył zamach na siebie.