Pod komendą „Ognia”

Jak pan zo­stał przy­ję­ty w ba­zie na Tur­ba­czu?

Z otwar­ty­mi ra­mio­na­mi. Od cza­su wy­pra­wy z ma­jo­rem „Ma­ria­nem" śni­łem o tym, że do ni­ko­go nie po­ja­dę, tyl­ko do „Ognia". I tak się sta­ło.

Po kil­ku dniach zło­ży­łem przy­się­gę. Po przy­się­dze „Ogień" mnie „ochrzcił" – jak ma­wia­li gó­ra­le – na­dał mi pseu­do­nim „Ska­ła". I tak się za­czę­ło skal­ne ży­cie. Zo­sta­łem mia­no­wa­ny do­wód­cą jed­ne­go z trzech pod­od­dzia­łów ochro­ny szta­bu, pod­le­ga­ło mi kil­ku­na­stu lu­dzi. Za­da­nie mo­je po­le­ga­ło na li­kwi­do­wa­niu prze­stępstw po­spo­li­tych. Cho­dzi­li­śmy po ca­łym te­re­nie i wy­ła­py­wa­- li­śmy ban­dy­tów. Do­sta­wa­li ka­rę, prze­waż­nie 25 ki­jów na go­ły ty­łek, i na­kaz zwro­tu te­go, co ukra­dli.

Skut­ko­wa­ło?

Przeważnie. Nawet tak bywało, że jak się któryś dowiedział, że po niego idziemy – wylatywał nam naprze- ciw, klękał, zapewniając, że wie, o co chodzi, że wszystko odda, że bieda go do rabunku zmusiła, co na pewno było częścią prawdy. Majorowi podobało się, że daję sobie radę.

Jak zmie­ni­ło się pa­na ży­cie, gdy zo­stał pan do­wód­cą 5. kom­pa­nii?

W le­cie '46 zo­sta­łem mia­no­wa­ny do­wód­cą kom­pa­nii. „Ogień" miał już za du­ży od­dział ochro­ny szta­bu. Zwo­łał więc od­pra­wę i po­dzie­lił nas na mniej­sze pod­od­dzia­ły – kom­pa­nie. Mnie wy­słał w Li­ma­now­skie. Był to do­syć cięż­ki te­ren ze wzglę­du na to, że wła­dał nim osła­wio­ny Wa­łach ja­ko szef PUBP w Li­ma­no­wej. To by­ło strasz­ne ziół­ko. Po­świę­ci­łem dwa ty­go­dnie, że­by go zli­kwi­do­wać. Ale Wa­łach przez ten czas no­sa nie wy­sta­wił z urzę­du.

Gdzieś w koń­cu wrze­śnia 1946 wzię­li się za nas, szły ob­ła­wy za ob­ła­wą, a w Li­ma­now­skiem nie by­ło do­god­nych wa­run­ków par­ty­zanc­kich. Mu­sia­łem ca­ły czas co­fać się, bo bez prze­rwy na­pie­ra­li. W koń­cu na roz­kaz „Ognia" ewa­ku­owa­łem się na Ma­ków Pod­ha­lań­ski, gdzie na­wią­za­łem kon­takt z tam­tej­szym pod­zie­miem, a by­ło tam grup do li­cha cięż­kie­go i tro­chę, nie tyl­ko „Bły­ska­wi­cy", ale i in­nych, zwłasz­cza Na­ro­do­wych Sił Zbroj­nych. Mu­sia­łem ja­koś z ni­mi współ­pra­co­wać, bo choć mie­li­śmy wspól­ne ce­le, wy­strze­la­li­by­śmy się w te­re­nie.

W Ma­kow­skiem za­czę­li­śmy szyb­ko tra­cić grunt pod sto­pa­mi, zbyt du­że si­ły by­ły po dru­giej stro­nie. Na do­miar złe­go od­nio­słem ra­nę. Ra­na ule­gła za­ka­że­niu i gro­zi­ła mi am­pu­ta­cja no­gi. Le­czył mnie je­den z mni­chów z Kal­wa­rii Ze­brzy­dow­skiej, nie­ste­ty je­go ma­ści nic nie po­ma­ga­ły. Na­pi­sa­łem list z proś­bą o urlop zdro­wot­ny, po­sła­łem przez łącz­ni­ka do mjr. „Ognia". A ko­la­no mia­łem jak ba­niak, żad­ne spodnie nie wcho­dzi­ły. Do­sta­łem zgo­dę – ze swo­im sa­ni­ta­riu­szem „Kie­pu­rą" i dwo­ma jesz­cze pod­ko­mend­ny­mi po­je­cha­łem po­cią­giem do Kro­sna, do­ce­lo­wo zaś na Wę­glów­kę. W Kra­snej, są­sied­niej wsi, mia­łem bo­wiem wspa­nia­le urzą­dzo­ny szpi­ta­lik, ukry­ty w szo­pie, pod sto­giem sia­na. By­łem zdru­zgo­ta­ny, go­to­wy na pal­nię­cie so­bie w łeb, pla­no­wa­łem po­że­gna­nie. Tym­cza­sem go­spo­dy­ni, Dę­bi­cza­ko­wa, roz­wią­za­ła opa­tru­nek, przyj­rza­ła się mo­jej no­dze, mó­wiąc: „O, da­my so­bie ra­dę". Sta­ro­świec­kim spo­so­bem – chleb ra­zo­wy w ustach meł­ła, ugnia­ta­ła go z pa­ję­czy­ną – w  cią­gu dwóch ty­go­dni przy­wró­ci­ła mnie na ty­le do zdro­wia, że mo­głem już o wła­snych si­łach kuś­ty­kać.

Ujaw­nił się pan 6 kwiet­nia 1947 ro­ku.

Za­raz po śmier­ci ma­jo­ra [21 II 1947] skon­tak­to­wa­łem się z „Po­wi­chrem" w spra­wie kon­ty­nu­acji wal­ki. Po­wie­dział mi: „Chło­pie, nie ma­my szans". Cho­ciaż był za­stęp­cą „Ognia", nie miał cech przy­wód­czych. No i wró­ci­łem na Wę­glów­kę, by się ujaw­nić, ale nie tu, bo ist­nia­ło ry­zy­ko, że do­sta­nie mnie Wa­łach. Uda­łem się do Kro­sna. A po­ra­dził mi je­den me­ce­nas, jak prze­pro­wa­dzić wszyst­ko: „Słu­chaj, ist­nie­je jed­na szan­sa, je­śli z niej nie sko­rzy­stasz – za­strze­lą cię na scho­dach. Weź kil­ku świad­ków z PPR i stań z ni­mi przed ko­mi­sją". Zro­bi­łem tak. Wśród świad­ków był na­wet se­kre­tarz PPR­. Po­wie­dzie­li war­tow­ni­ko­wi, że przy­pro­wa­dzi­li par­ty­zan­ta do ujaw­nie­nia. We­szli­śmy. Nie by­ło do­rad­cy NKWD (jadł w re­stau­ra­cji), po­ło­ży­łem broń na sto­le. Spi­su­ją an­kie­ty, wpa­da So­wiet, en­ka­wu­dzi­sta, i bez ostrze­że­nia od­da­je strzał w mo­im kie­run­ku. Pu­dłu­je. Ubow­cy ode­bra­li mu pi­sto­let, szep­nę­li coś na ubo­czu, wi­docz­nie uświa­do­mi­li mu, że to za gło­śna spra­wa, że­by ją tak za­ła­twiać. Wy­sze­dłem. Ale spo­ko­ju już nie za­zna­łem. In­wi­gi­lo­wa­li mnie co dru­gi dzień.

Dla­cze­go zde­cy­do­wał się pan wal­czyć z ko­mu­ni­sta­mi?

Dla­cze­go? By­łem wy­cho­wa­ny w ta­kim du­chu przed woj­ną w har­cer­stwie. Oj­ciec i dzia­dek by­li le­gio­ni­sta­mi. Śpie­wa­ło się w do­mu pie­śni strze­lec­kie, że krew się w czło­wie­ku go­to­wa­ła – no i jak moż­na by­ło nie wal­czyć, no jak? Ta­kie po­ko­le­nie. Na­le­ża­łem do te­go stra­co­ne­go po­ko­le­nia. Prze­cież mo­ją ro­dzi­nę wy­wieź­li na Sy­bir.

A prze­cież nie mu­sia­łem iść do ce­li śmier­ci. Ube­cy obie­cy­wa­li grusz­ki na wierz­bie. Po roz­bi­ciu „Wia­ru­sów" ist­nia­ła prze­cież jesz­cze Żan­dar­me­ria z ks. Gur­ga­czem, chcie­li ko­niecz­nie mnie zwer­bo­wać do roz­bi­cia jej, kon­kret­nie Świa­tło. Spe­cjal­nie przy­jeż­dżał do Kro­sna, że­by mnie skap­to­wać.

Przy­ci­snę­li mnie przed sa­mym aresz­to­wa­niem w 1950. We­zwa­li mnie do Kro­sna, gdzie urzę­do­wał pro­ku­ra­tor, by­li Wa­łach i Świa­tło, przed­sta­wi­li się i ko­mu­ni­ku­ją mi: „To jest two­ja ostat­nia szan­sa. Je­że­li zde­cy­du­jesz się na współ­pra­cę, je­steś wol­ny. Bę­dziesz miał ży­cie jak w Ma­dry­cie". Bro­ni­łem się, jak umia­łem: „Pa­no­wie, ja je­stem cho­ry, nie dam ra­dy, daj­cie mi spo­kój. A dru­ga spra­wa – gó­ra­le i tak mi nie uwie­rzą". W od­po­wie­dzi usły­sza­łem: „Stwo­rzy­my ta­ką le­gen­dę, że ci uwie­rzą". Py­tam: „Ja­kim spo­so­bem?". Wszyst­ko mie­li od A do Z prze­my­śla­ne: „Da­my ci dwóch lu­dzi, po­je­dziesz do Ochot­ni­cy Gór­nej pod ko­ściół – rąb­niesz ich na oczach wszyst­kich". „Jak to tak?" – zdu­mia­łem się. „Stać nas na to" – usły­sza­łem w od­po­wie­dzi. Trud­no mi so­bie wy­obra­zić, do cze­go oni by­li zdol­ni.

Pew­nie nie żar­to­wa­li...

Tak, tak. Trzech par­ty­zan­tów ko­mu­ni­ści po­wie­si­li w Dę­bi­cy w dzień tar­go­wy, na ryn­ku. Je­den z nich miał za­gip­so­wa­ne usta.

Prze­cież tak ro­bi­li Niem­cy!

Tak. A mój ko­le­ga Jó­zek Ko­złow­ski przed śmier­cią przez po­wie­sze­nie po­wie­dział do księ­dza: „Dzię­ku­ję Ci, Pa­nie Bo­że, za tę ła­skę".

Więk­szość lu­dzi nie wy­trzy­mu­je tor­tur. Jak pan je wy­trzy­mał?

Śledz­twa by­ły sro­gie, a naj­mą­drzej tor­tu­ro­wa­li Ro­sja­nie – NKWD. Wy­star­czył im iskrow­nik z ja­kie­goś czoł­gu czy ja­kie­goś in­ne­go wy­so­ko­pręż­ne­go sil­ni­ka. Przy­wią­zy­wa­li al­bo wkła­da­li czło­wie­ka w dy­by, do jed­nej rę­ki dru­cik, do dru­giej – i krę­ci­li korb­ką. Do dziś dreszcz prze­bie­ga po ple­cach. Jak ja to wy­trzy­ma­łem? Po­cząt­ko­wo zda­wa­ło się, że czło­wiek nie wy­trzy­ma, ale trze­ba by­ło i już. Prze­cho­dzi­łem to nie tyl­ko ja. Gdy­bym był sam, mo­że bym nie wy­trzy­mał.

A sa­dza­li pa­na na stoł­ku od­wró­co­nym do gó­ry no­ga­mi?

Nie, ale ro­bi­li mi tzw. ko­ły­skę: wią­za­li no­gi bli­sko sie­bie, rę­ce bli­sko sie­bie na sto­pach, a póź­niej wie­sza­li na drąż­ku, opie­ra­jąc je­go koń­ce o dwa krze­sła – jak szyn­kę w wę­-

dzar­ni.

Jak­bym wi­dział ge­sta­po w ak­cji...

Tak, po­bie­ra­li od nich na­uki.

No ale to prze­cież Po­la­cy pa­nu ro­bi­li.

Prze­waż­nie Ru­scy, ale Po­la­cy też.

A czy spo­tkał pan ludz­kie­go ube­ka?

Nie. Nie chcę na ich te­mat w ogó­le mó­wić. Jak wpro­wa­dzi­li stan wo­jen­ny, pod­pa­li­li dom mo­jej pierw­szej zmar­łej żo­ny.

We­dług pa­na da się wy­ba­czyć ubow­com to, co uczy­ni­li swo­im ro­da­kom? Jak pan to czu­je dzi­siaj?

Nie je­stem god­ny, że­by wy­ba­czać. Niech im Pan Bóg wy­ba­czy. Za­słu­ży­li, na co mie­li, i ko­niec.

Spę­dził pan trzy mie­sią­ce i trzy dni w ce­li śmier­ci w rze­szow­skim zam­ku Lu­bo­mir­skich – co prze­ży­wa ka­eso­wiec? Co ro­bi, by nie osza­leć?

W ce­li śmier­ci oprócz par­ty­zan­tów prze­waż­nie by­li star­si lu­dzie, ska­za­ni za ko­la­bo­ra­cję z Niem­ca­mi, za wy­da­wa­nie Ży­dów i tak da­lej. By­li w więk­szo­ści zdzi­wa­cza­li, do­sta­wa­li po­mie­sza­nia zmy­słów. Nie dzi­wię się, gdy mu­sie­li prze­sie­dzieć tak kil­ka mie­się­cy. Ro­bi­łem wszyst­ko, by nie osza­leć, naj­czę­ściej ma­rzy­łem. Wy­my­śla­łem naj­roz­ma­it­sze hi­sto­rie, wy­obra­ża­łem so­bie, co mnie cze­ka w przy­szło­ści, dzię­ki te­mu nie zwra­ca­łem uwa­gi na to, co jest na­praw­dę. Nie wie­rzy­łem w to, że mam umie­rać.

Wdzięcz­ny jest pan Bie­ru­to­wi za sko­rzy­sta­nie z pra­wa ła­ski?

Nie je­stem pew­ny, że to Bie­rut sko­rzy­stał z pra­wa ła­ski. W 1950 Re­jo­no­wy Sąd Woj­sko­wy w Rze­szo­wie ska­zał mnie na ka­rę śmier­ci, na sku­tek amne­stii z 1947 za­mie­nio­ną na 15 lat wię­zie­nia. Wy­wie­zio­no mnie do Wro­nek. Był rok 1951. Po­zna­łem tam Sta­sia Skal­skie­go. Sie­dział w są­sied­niej ce­li, spo­ty­ka­li­śmy się na spa­ce­rze. Mó­wił do mnie w żar­tach: „Ty ogniow­cu za­sra­ny".

Po sześciu ty­go­dniach przy­cho­dzą po mnie: „Wy­chodź z ce­li!". We­pcha­li mnie do po­cią­gu, przy­ku­li do ław­ki. Czte­rech kon­wo­jen­tów. Przy­wieź­li mnie znów do Rze­szo­wa, tu usły­sza­łem wy­rok: ka­ra śmier­ci. Uza­sad­nie­nie pro­ku­ra­to­ra by­ło ta­kie: „Ujaw­nił się po to, że­by się głę­biej za­kon­spi­ro­wać".

To mo­je ujaw­nie­nie się, świa­dec­two ro­bot­ni­ków by­ły wła­dzy nie na rę­kę. Ci wła­śnie ro­bot­ni­cy na­pi­sa­li pe­ty­cję do Bie­ru­ta, pod­pi­sa­li ją wszyscy, na­wet se­kre­ta­rze par­tii, ca­ła za­ło­ga ko­pal­ni w Wę­glów­ce. W cią­gu dwóch ty­go­dni przy­szła od­po­wiedź z kan­ce­la­rii pre­zy­den­ta, że spra­wa jest w to­ku. Od­po­wiedź z ak­tem uła­ska­wie­nia ni­gdy nie na­de­szła, ale sta­ło się coś in­ne­go: w War­sza­wie od­by­ła się nad­zwy­czaj­na re­wi­zja mo­je­go pro­ce­su – za­mie­nio­no mi jesz­cze raz ka­rę śmier­ci na 15 lat wię­zie­nia. Wnio­sek z te­go, że za­wdzię­czam ży­cie gór­ni­kom. Do dzi­siaj dzię­ku­ję im na każ­dej Bar­bór­ce.

Był pan tor­tu­ro­wa­ny, re­pre­sjo­no­wa­ny. Do­brze pan zro­bił, po­dej­mu­jąc wal­kę zbroj­ną z pol­ski­mi pa­choł­ka­mi Sta­li­na?

Dzi­siaj je­stem strzę­pem czło­wie­ka, już nie je­stem żoł­nie­rzem wy­klę­tym. Je­stem sta­rusz­kiem i tak się czu­ję. Ale gdy­by dzi­siaj za­ist­nia­ła ta­ka sy­tu­acja, że mo­ja oj­czy­zna  po­trze­bu­je wspar­cia, to na ko­la­nach – po­szedł­bym na ko­la­nach. Mi­mo wszyst­ko, mi­mo róż­nych prze­żyć. Nie ma dla mnie gor­szej spra­wy jak znie­wo­le­nie oj­czy­zny. Są lu­dzie, któ­rzy py­ta­ją: „Co da­ło po­wsta­nie war­szaw­skie, co da­ły wa­sze dzia­ła­nia?". Da­ły. Ho­nor oj­czy­zny te­go wy­ma­gał. Tak by­li­śmy wy­cho­wa­ni.