Anonimowy kandydat nagle faworytem wyborów prezydenckich. Czego nas uczy sprawa Georgescu?

TikTok prawie wybrał nam prezydenta – mówili niektórzy Rumuni po sensacyjnym zwycięstwie w I turze Calina Georgescu, polityka chwalącego Władimira Putina jako „człowieka, który kocha swój kraj”, uznanego za zbyt wielkiego radykała nawet przez radykalną rumuńską prawicę. Ale prawda o wyborach prezydenckich w Rumunii jest znacznie bardziej złożona.

24 listopada Rumunia zaszokowała świat po raz pierwszy. Okazało się, że w I turze wyborów prezydenckich najlepszy wynik uzyskał nie premier Marcel Ciolacu, faworyt sondaży i lider największego ugrupowania, wywodzącej się w dużej mierze ze środowisk postkomunistycznych Partii Socjaldemokratycznej (PSD). Nie wygrał też uważany za najpoważniejszego rywala Ciolacu George Simion, radykalnie prawicowy polityk i lider Sojuszu na rzecz Jedności Rumunów (AUR). Obaj – choć sondaże prognozowały, że to oni 8 grudnia powalczą o prezydenturę – nie weszli nawet do II tury. Sensacyjnym zwycięzcą wyborów okazał się kandydat, którego jeszcze miesiąc wcześniej wielu Rumunów w ogóle nie znało – o czym świadczy fakt, że nie był uwzględniany w niektórych sondażach, a te najkorzystniejsze dawały mu przed wyborami ok. 8 proc. poparcia. Tymczasem Calin Georgescu, bo o nim mowa, zdobył niemal 23 proc. głosów.

Călin Georgescu – jak człowiek znikąd prawie został prezydentem Rumunii

Georgescu nie był zupełnie człowiekiem znikąd, ale to postać z marginesu życia publicznego. Dla bardzo uważnych obserwatorów rumuńskiej polityki gdzieś się przewijał, ale dla większości Rumunów to człowiek zupełnie nieznany – mówi w rozmowie z „Plusem Minusem” Jakub Pieńkowski, analityk ds. Bułgarii, Rumunii i Mołdawii z Polskiego Instytutu Stosunków Międzynarodowych. W ostatnich latach Georgescu był przez pewien czas związany ze wspomnianą wcześniej partią AUR, był nawet jej kandydatem na premiera, ale jego drogi z prawicowymi radykałami rozeszły się, ponieważ… był zbyt radykalny. Chwalił bowiem Iona Antonescu, dyktatora współpracującego z III Rzeszą, i Corneliu Zeleaę Codreanu, twórcę faszystowskiej Żelaznej Gwardii. Georgescu mówił, że w obu tych postaciach „żyła historia narodu i to przez nie przemawiała i przemawia jego historia, a nie przez globalistów, którzy dziś tymczasowo rządzą Rumunią”. Nawet dla uważanej za siłę skrajną AUR był to o jeden krok za daleko.

Czytaj więcej

Plus Minus

Precedensowe unieważnienie wyborów w Rumunii. Dla Rosji i Chin demokracja to wróg

Naprawdę podatne na zewnętrzne wpływy i ataki stają się przede wszystkim demokracje wewnętrznie słabe, które wcześniej utraciły poczucie wspólnoty oraz szacunek dla własnych instytucji.

Wygrana Georgescu była jednak szokująca nie tylko ze względu na mocno antyzachodnie poglądy kandydata, ale przede wszystkim dlatego, że polityk ten deklarował, iż nie wydał na kampanię wyborczą ani jednego leja (rumuńska waluta), nie miał też formalnego sztabu wyborczego, a kampanię prowadził wyłącznie w internecie.

W kraju zapanowała konsternacja. Sąd Konstytucyjny, który zatwierdza wyniki wyborów prezydenckich, przyjął protest konserwatywnego kandydata Cristiana Terhesa i postanowił o ponownym przeliczeniu głosów. Już ta decyzja wzbudziła kontrowersje, ponieważ – oprócz zaskoczenia wynikiem – nie było żadnych przesłanek wskazujących, że mogło dojść do fałszerstw. Trudno było zresztą podejrzewać, że polityczny outsider, jakim był Georgescu, mógłby w jakikolwiek sposób wpłynąć na kontrolowany przez państwo proces wyborczy. Gdy przeliczanie głosów nie wykazało nieprawidłowości, Sąd Konstytucyjny zatwierdził wynik I tury. W II turze rywalką Georgescu miała być Elena Lasconi, przewodnicząca centroprawicowego Związku Zbawienia Rumunii (USR). Sondaże tym razem wskazywały Georgescu jako faworyta (sondaż ośrodka CURS dawał mu w II turze 57,8 proc. głosów przy 42,2 proc. dla Lasconi). I wtedy Rumunia zaszokowała świat po raz drugi.

4 grudnia prezydent Rumunii Klaus Iohannis odtajnił dokumenty, z których wynikało, że doszło do zmasowanej i zorganizowanej kampanii na rzecz Georgescu na TikToku, która prawdopodobnie była kierowana przez „aktora państwowego” (w raporcie nie wskazano jednoznacznie na Rosję). Ponadto służby informowały o zmasowanych cyberatakach wymierzonych w infrastrukturę związaną z wyborami (do dziś nie przedstawiono na nie dowodów). Na podstawie tych dokumentów Sąd Konstytucyjny 6 grudnia, na dwa dni przed II turą wyborów prezydenckich, unieważnił nie tylko wynik I tury, ale w ogóle cały proces wyborczy. Georgescu grzmiał o zamachu stanu, a kiedy Sąd Konstytucyjny odrzucił jego odwołanie, skierował sprawę do Europejskiego Trybunału Praw Człowieka.

– Dla państwa to była sytuacja przegrywasz-przegrywasz – stwierdza w rozmowie z „Plusem Minusem” Sorin Ionita, politolog, prezes think tanku Expert Forum. – To był wybór między sytuacją złą a gorszą. Ta decyzja nie jest dobra, ponieważ podważa demokrację, polaryzuje opinię publiczną i stawia nas poza porządkiem konstytucyjnym, ze względu na liczne nieprawidłowości w łańcuchu decyzji, które zostały podjęte przez Sąd Konstytucyjny. Poczynając od decyzji o ponownym przeliczeniu głosów po anulowanie wyborów – podstawa prawna ich wszystkich jest bardzo słaba. Nie można było jednak ryzykować, że taki człowiek zostanie prezydentem. W ogóle nie powinniśmy być w tym punkcie.

Rumunia to kraj, który zawiódł się politykami

A Rumunia znalazła się w tym punkcie w dużej mierze z winy swoich politycznych elit, które, mówiąc delikatnie, zawiodły obywateli.

– Rumuni są zawiedzeni swoim establishmentem politycznym, a ten, co do zasady, jest stały od mniej więcej 30 lat – mówi Kamil Całus, analityk Ośrodka Studiów Wschodnich. Jak dodaje, scena polityczna od początku lat 90. jest zdominowana przez dwie duże partie – wspomnianą wcześniej postkomunistyczną PSD i centroprawicową Partię Narodowo-Liberalną (PNL), nawiązującą do ugrupowania istniejącego przed II wojną światową. – Te dwa ugrupowania na zmianę sprawowały władze przez ostatnie trzy dekady – zauważa ekspert. – W Rumunii jest poczucie, że ta scena polityczna jest zabetonowana, że jest to jakiś rodzaj układu politycznego.

Stabilność systemu partyjnego sama w sobie nie musi być szkodliwa, w Rumunii jednak wiele do życzenia pozostawiają ci, którzy ów system tworzą. – Obie największe partie mają na swoim koncie wiele afer i skandali korupcyjnych, szczególnie dotyczy to PSD – zauważa Całus. Dla przykładu, były lider PSD Liviu Dragnea nie mógł w 2017 r. zostać premierem, ponieważ był skazany na karę pozbawienia wolności (w zawieszeniu) za oszustwa wyborcze przy referendum w sprawie odwołania prezydenta Traiana Basescu. Ostatecznie trafił do więzienia za nadużycia z czasu, gdy działał w samorządzie. Zanim to się stało, jego partia starała się zmienić kodeks karny tak, aby złagodzić kary za korupcję, co wywołało masowe protesty w kraju.

– Punktem przełomowym był 2015 r., gdy w czasie rządów PSD doszło do pożaru w klubie Colectiv – mówi dr Piotr Oleksy z Uniwersytetu Adama Mickiewicza specjalizujący się w historii politycznej Europy Środkowo-Wschodniej. W pożarze zginęły 64 osoby, a 147 zostało rannych. Jak się okazało, przyczyną tragedii była korupcja, która w Rumunii ma często systemowy charakter. Właściciele klubu nie stosowali się do przepisów przeciwpożarowych i uchodziło im to bezkarnie dzięki korumpowaniu urzędników. Mało tego – liczba ofiar byłaby mniejsza, gdyby w szpitalach nie stosowano rozwodnionych środków dezynfekujących, które, jak się okazało, kupowano w jednej firmie (w tle oczywiście była korupcja).

Czytaj więcej

Plus Minus

Rząd Tuska nie sfałszuje wyników wyborów prezydenckich. Ale będzie grał taką możliwością

Ewentualna reakcja na potencjalną groźbę przejęcia władzy w Polsce na powrót przez prawicę mogłaby wpisać się w groźne zachodnie trendy.

– To stało się symbolem funkcjonowania państwa, ludzie wyszli na ulice pod hasłem „korupcja zabija” – mówi dr Oleksy. Efektem tego było chwilowe odsunięcie PSD od władzy, do której doszła PNL.

Już w 2017 r. znów jednak rządzili socjaldemokraci, którzy skonfliktowali się z Unią Europejską, ponieważ, jak zostało już wspomniane, próbowali zmienić prawo tak, aby złagodzić przepisy antykorupcyjne. – Partia Narodowych Liberałów występowała jako główny aktor broniący Rumunii przed zawłaszczeniem przez skorumpowanych socjaldemokratów – tłumaczy Całus. Twarzą walki z PSD stał się też wywodzący się z PNL prezydent Klaus Iohannis. – Ale już wtedy panowało przekonanie, że to może być jakiś rodzaj gry i że Partia Narodowych Liberałów też jest zainteresowana złagodzeniem przepisów antykorupcyjnych – zauważa ekspert z OSW.

I wtedy nadszedł rok 2021 – po rozpadzie koalicji PSD i USR, z którą Rumuni wiązali nadzieje na zmiany w kraju, koalicję zawarły dwie partie uważane za największych antagonistów – PNL i PSD. – Dla wielu wyborców PNL to zdrada ideałów. PSD była uosobieniem korupcji, nepotyzmu, wszelkiego zła – zauważa Pieńkowski. A dr Oleksy porównuje to, co stało się w Rumunii, do hipotetycznego utworzenia koalicji przez PiS i PO po latach ostrego konfliktu.

– Stworzenie „wielkiej koalicji” między PSD i PNL doprowadziło do alienacji ogromnej części populacji. Koalicja zatarła ideologiczne różnice, sprawiając, że wielu wyborców poczuło się pozbawionych reprezentacji. Dotyczyło to zwłaszcza tych rozczarowanych ciągłymi skandalami korupcyjnymi i stagnacją gospodarczą – mówi nam Mimi Mihailescu, doktorantka politologii z University of Bath. Na fali tego rozczarowania zaczęła m.in. rosnąć popularność nacjonalistycznej partii AUR. – Rumuni szukali alternatywy, która dawałaby jakiekolwiek nadzieje na rozbicie betonu politycznego – tłumaczy Kamil Całus.

Z rozmów z ekspertami wynika też, że Rumuni czują się rozczarowani nie tylko jakością polityki, ale również jakością samych polityków. – Mają wrażenie, że w ich kraju dochodzi do intelektualnej pauperyzacji klasy politycznej. Politycy są coraz gorzej wykształceni, coraz gorzej się prezentują – mówi ekspert z OSW. I przypomina, że Viorica Dancila, pierwsza w historii Rumunii kobieta-premier (została nią, ponieważ wspomniany Dragnea, nie mógł być szefem rządu) była na tyle niekompetentna, że potrafiła mylić nazwy europejskich stolic. Podczas wizyty w Czarnogórze stwierdziła, że jest w Prisztinie – stolicy Kosowa (a nie Podgoricy). – Gramatyka języka rumuńskiego, którą stosowała, stała się w pewnym momencie memem – śmieje się nasz rozmówca. I dodaje już poważnie. – To jest problem dla Rumunów, oni czują, że ich się upokarza.

Posłuchajmy zresztą głosu z Rumunii. – Mainstremowe partie są obsadzone ludźmi posłusznymi, z niejasnymi biografiami, których mogą kontrolować służby specjalne – mówi Sorin Ionita. Instytucje państwa określa mianem „słabych”, a o politykach mówi: „głupi”.

Rumuńskie media siedzą w kieszeni polityków. Rządzący nie zauważyli, że trendy zaczął wyznaczać TikTok

Krajobraz polityczny, w którym Georgescu odniósł niespodziewany triumf, byłby niepełny, gdybyśmy nie wspomnieli o mediach. Z badań Reuters Institute wynika, że mediom informacyjnym ufa w Rumunii obecnie 27 proc. mieszkańców. Dlaczego?

– Baza gospodarcza dla niezależnych mediów jest niewielka – mówi Sorin Ionita i dodaje, że w efekcie media mainstreamowe, a zwłaszcza największe telewizje, w tym te prywatne, są na garnuszku polityków. – Uzależnienie mediów od rządu zwiększyło się w czasie pandemii, gdy otrzymały one solidny zastrzyk gotówki przy okazji promowania programu szczepień przeciw Covid-19 – wyjaśnia. Ale i wcześniej zjawisko klientelizmu mediów wobec polityków było powszechne. – Subwencje z budżetu otrzymywane przez rumuńskie partie należą do najwyższych w regionie – tłumaczy nasz rozmówca. Połowa tych środków idzie na „informację i komunikację”, co oznacza de facto kupowanie mediów, niekoniecznie propagandy, ale raczej ich milczenia. – Rumuni mają powód, by nie ufać mediom – przekonuje.

– Rumuńskie media są, jak na współczesne czasy, dość przaśne. Głównym źródłem kapitału są dla nich państwo i partie. Dla mediów głównego nurtu partie są jednym z najważniejszych klientów – zgadza się dr Oleksy. A Rafał Całus przypomina, że dziennikarskie śledztwo w sprawie pożaru w klubie Colectiv przeprowadzili dziennikarze… gazety sportowej. Chodzi o redakcję dziennika „Gazeta Sporturilor”, która ujawniła aferę z rozcieńczonymi płynami do dezynfekcji w szpitalach. – Dziennikarze sportowi zaangażowali się w tę sprawę, ponieważ z racji tematyki, którą się zajmują, nie byli unurzani w politykę. Nikt raczej nie myśli o tym, by korumpować dziennikarzy sportowych – zauważa.

Călin Georgescu był odpowiedzią na potrzeby Rumunów, którzy mieli dość utrzymującego się duopolu skorumpowanych polityków

Nic dziwnego, że zdegustowani politykami, nieufni wobec mediów Rumuni informacji szukają w mediach społecznościowych, zwłaszcza – co jest tutejszą specyfiką – na TikToku. Konto w tym chińskim serwisie społecznościowym ma już ok. 9 mln osób w wieku 14–65 lat (kraj liczy 19 mln mieszkańców), podczas gdy jeszcze w 2019 r. było ich tam jedynie 175 tys. Dynamiczny rozwój TikToka w Rumunii odegrał kluczową rolę, jeśli chodzi o sukces kampanii niespodziewanego zwycięzcy wyborów.

Czytaj więcej

Plus Minus

Michał Szułdrzyński: Wybory w erze niepewności. Tak wygląda poligon do wykolejania demokracji

Chyba wchodzimy w taki czas, o którym nie śniło się nawet pisarzom science fiction.

Ionita twierdzi, że popularność TikToka nawet wśród – jak mówi – 60- i 70-letnich gospodyń na wsi może wynikać z tego, że niemal każdy mieszkaniec kraju ma krewnego na emigracji (rumuńska diaspora liczy ponad 4 mln osób), przez co Rumuni, niezależnie od wieku, oswajają się z taką formą kontaktu, jak wideokonferencja za pośrednictwem smartfona. Potem łatwiej im przystosować się do formuły takiego serwisu społecznościowego jak TikTok, opartego głównie na treściach wideo.

Popularność TikToka można też wiązać z – jak mówi Kamil Całus – „otwartością Rumunów na treści, które niosą ze sobą teorie spiskowe”. – To wynika z braku zaufania do klasy politycznej i mediów. Skoro nie ufamy oficjalnym przekazom, to trafiają do nas te alternatywne – dodaje.

– W części społeczeństwa silna jest teoria spiskowa, która mówi o istnieniu równoległego państwa, czyli spisku służb specjalnych, jednych z najbardziej rozbudowanych służb w krajach NATO, które z obecną klasą polityczną robią wszystko, co chcą, aby tylko utrzymać się u władzy – mówi Jakub Pieńkowski.

Kiedy weźmiemy to wszystko pod uwagę, okaże się, że Calin Georgescu był odpowiedzią na potrzeby Rumunów. Nad liderem partii AUR miał tę przewagę, że tamten, po wejściu jego ugrupowania do parlamentu, zaczął być postrzegany jako element systemu politycznego. – Rumuni szukają czegoś nowego, nowej jakości, nowego polityka. Lider AUR Simion już nie jest nowym politykiem – mówi Całus. Z kolei dr Oleksy zwraca uwagę, że Simion zaczął skręcać w stronę centrum, by poszerzyć potencjalną bazę wyborczą dla swojej partii, co dało więcej przestrzeni takiemu kandydatowi jak Georgescu.

Georgescu oferował całkowicie alternatywny wobec mainstreamowego przekaz, na co jest ogromny popyt. Zaspokajał zapotrzebowanie na pewną dozę teorii spiskowych (zaprzeczał m.in. istnieniu pandemii Covid-19, ale powątpiewał też w lądowanie człowieka na Księżycu); na obietnicę zmiany polityki (obiecywał, że skupi się na potrzebach Rumunów); kwestie godnościowe (oskarżał Zachód o wykorzystywanie rumuńskich zasobów). Nawet jego zapowiedzi dotyczące zmian w polityce zagranicznej (wstrzymanie pomocy wojskowej dla Ukrainy) miały dla wielu osób walor nowości, bo w mainstreamowych mediach takie głosy w ogóle się nie pojawiają. A przy tym prezentował się lepiej od klasycznego rumuńskiego polityka i mówił pięknym językiem. Był kandydatem skrojonym na miarę potrzeb sfrustrowanej ojczyzny. – TikTok był tylko narzędziem, który wypromował Georgescu, ale to nie TikTok wygrał te wybory. Wybory wygrał Georgescu i zrobił to dlatego, że spełnił oczekiwania dużego grona wyborców – podkreśla dr Oleksy. – Rosjanie mają powiedzenie, że na pustym polu samo nic nie wyrośnie – dodaje Pieńkowski.

TikTok zmienił oblicze wyborczej gry. Nie mamy żadnej obrony przeciwko jego algorytmom

Georgescu miał więc walory, które dawały mu szanse na dobry wynik wyborczy – Rumuni musieli się jednak o nich dowiedzieć. I tu do akcji wkroczył TikTok oraz tajemniczy organizatorzy spektakularnej kampanii wyborczej w tym serwisie społecznościowym.