Trzeba ożywić mediacje w gospodarce

Poprawa otoczenia prawnego, w którym funkcjonują przedsiębiorcy, to jeden z istotnych aspektów strategii działań przyjętych przez ministerstwa Gospodarki i Sprawiedliwości na najbliższe lata. Resorty podjęły inicjatywy zmierzające do poprawy warunków prowadzenia działalności gospodarczej. Jedną z nich jest nowe prawo restrukturyzacyjne, realizujące „politykę nowej szansy" dla przedsiębiorstw przeżywających trudności. Kolejną wspólną inicjatywą jest pakiet rozwiązań z zakresu mediacji i arbitrażu.

Za dużo procesów

W 2013 r. do sądów powszechnych skierowano blisko 1,5 mln spraw gospodarczych. Dlatego tak ważne jest, by sądy gospodarcze działały możliwie efektywnie, gdyż niejednokrotnie od tego zależą dalsze losy przedsiębiorcy. Z ekonomicznego punktu widzenia przedłużające się procesy sądowe pochłaniają pieniądze i czas przedsiębiorców, a często rodzą też spiralę innych problemów, takich jak ograniczanie zatrudnienia lub obniżanie pensji pracowników, problemy z wprowadzaniem produktów na rynek lub podnoszenie ich cen. Tę sytuację mogłoby poprawić lepsze wykorzystanie alternatywnych metod rozwiązywania sporów (ADR).

Z ostrożnych szacunków Ministerstwa Gospodarki wynika, że konflikty w sprawach gospodarczych generują rocznie ok. 40 mld zł kosztów dla polskich przedsiębiorców. Do tego trzeba doliczyć czas poświęcony na sprawy niezwiązane bezpośrednio z prowadzeniem biznesu, mniejszą rentowność, a także obniżenie renomy i zaufania u klientów i kontrahentów.

Mediacja pozwala szybciej i taniej zakończyć spór z partnerem biznesowym. Czas przeprowadzenia mediacji to ok. 42 dni, a średnie koszty postępowania mediacyjnego to jedynie 5 proc. wartości przedmiotu sporu. W przypadku procesu sądowego te wartości są kilkakrotnie wyższe. Zalety mediacji to także możliwość kształtowania wyniku przez strony, mniejszy stopień skomplikowania i poufność, co niejednokrotnie pozwala na wypracowanie rozwiązania efektywniejszego niż wyrok sądowy, gdyż rozstrzygnięcie zakłada obopólną zgodę na realizację warunków zawartej ugody.

Dodatkową zaletą mediacji jest jej skuteczność. Przykład Stanów Zjednoczonych i Kanady pokazuje, że 75–85 proc. sporów, które trafiają do mediacji, kończy się ugodą.

Niestety, pomimo niewątpliwych korzyści mediacji polskie statystyki pozostają nieubłagane i wciąż odsetek spraw gospodarczych kierowanych do mediacji stanowi zaledwie ok. 0,18 proc. wszystkich spraw kierowanych do sądów.

Konieczne zmiany

Dane statystyczne oraz prawie dziesięcioletnie obowiązywanie regulacji skłania do refleksji nad przyczynami małej popularności ADR wśród przedsiębiorców. Przeprowadzone przez Ministerstwo Gospodarki badania pokazują, że 83 proc. przedsiębiorców bardzo wysoko oceniło możliwość skorzystania z pozasądowych metod rozwiązywania sporów, a szansę porozumienia się stron dzięki tym metodom pozytywnie oceniło 75 proc. Tylko 11 proc. nie wierzy w ich skuteczność. Jednocześnie istnieje potrzeba wzmocnienia działań informacyjnych, ponieważ wiedzę na temat pozasądowych metod rozwiązywania sporów zadeklarowało niewiele ponad 50 proc. respondentów. Istnieją też bariery legislacyjne i proceduralne oraz te wynikające z postaw i stereotypów, że sąd jest jedynym miejscem, w którym możemy rozwiązać spór.

Dostrzegając te problemy, minister gospodarki w ramach wspólnej inicjatywy z ministrem sprawiedliwości powołał we wrześniu 2013 r. zespół do spraw systemowych rozwiązań w zakresie polubownych metod rozwiązywania sporów gospodarczych, ułatwiających wykonywanie działalności gospodarczej. Jego zadaniem było opracowanie katalogu rozwiązań legislacyjnych oraz działań pozalegislacyjnych, które upowszechnią ADR głównie w obrocie gospodarczym. W pracach zespołu wzięli udział praktycy i teoretycy zajmujący się ADR.

Kierunki propozycji

Zespół podszedł do zagadnień kompleksowo i przygotował rozwiązania systemowe dotyczące zidentyfikowanych problemów w czterech blokach: w kwestiach procesowych, zagadnieniach ekonomicznych, rozwiązaniach administracyjnych oraz pozalegislacyjnych, biorąc jako punkt wyjścia projekt Komisji Kodyfikacyjnej Prawa Cywilnego. Wypracowaliśmy również propozycje najpilniejszych zmian w zakresie arbitrażu.

Efektem tych prac jest pakiet ok. 30 propozycji rozwiązań, które mają zachęcić strony i ich pełnomocników, a także sędziów, do dużo szerszego korzystania z mediacji. Są to zarówno zachęty ekonomiczne, jak i usprawnienia proceduralne. Są i takie, które nakłaniają do prób rozwiązania sporu przed skierowaniem sprawy do sądu. Wszystkie stanowią system naczyń połączonych.

Aby rozwiązać problem niewystarczającej wiedzy dotyczącej polubownych metod rozwiązywania sporów, proponujemy m.in. wprowadzenie obowiązku informowania sądu w pozwie o działaniach związanych z próbą polubownego rozwiązania sporu na etapie przedsądowym. Informacja ta mogłaby mieć wpływ na rozkład kosztów procesu. Sąd informowałby strony o możliwościach i korzyściach związanych z mediacją. Mógłby je też zobowiązać do udziału w posiedzeniu informacyjnym dotyczącym mediacji.

Konieczne jest także wzmocnienie prestiżu i dostępności zawodu mediatora. Służyłoby temu stworzenie list mediatorów prowadzonych przez prezesów sądów okręgowych, ogólnokrajowa centralna lista stałych mediatorów sądowych dostępna dla wszystkich w internecie czy też wzmocnienie poczucia bezstronności mediatorów wśród stron.

Kolejna propozycja zakłada, by uznawać koszty mediacji prowadzonej na skutek skierowania przez sąd za wydatki sądowe oraz wprowadzić jednoznaczne reguły związane ze skutkami podatkowymi zawarcia ugody przed mediatorem w celu wzmocnienia pewności obrotu. Niewątpliwą korzyścią dla stron byłoby wyeliminowanie dotychczas istniejącego ryzyka przedawnienia roszczenia w postępowaniu mediacyjnym z przyczyn niezależnych od wnioskodawcy, przy jednoczesnej szczególnej ochronie osób, które przed powstaniem sporu z umowy zawarły w niej klauzulę mediacyjną.

Te wszystkie zmiany powinny być wparte długofalowymi akcjami edukacyjnymi i informacyjnymi na temat sposobów rozwiązywania sporów jako elementu prowadzenia biznesu oraz upowszechnienia wśród firm stosowania klauzul mediacyjnych w zawieranych przez nie umowach.

Rekomendacje zespołu zawierają także najpilniejsze rozwiązania usprawniające postępowanie arbitrażowe. Szybkość arbitrażu jest bowiem jedną z jego zalet. Podstawowe znaczenie ma skrócenie tzw. postępowań postarbitrażowych, a więc tych, które decydują o tym, jak szybko wydany wyrok arbitrażowy znajdzie się w obrocie prawnym ze skutkami zrównanymi z wyrokami sądów powszechnych. Propozycja zespołu zakłada skrócenie samego terminu na wniesienie skargi o uchylenie wyroku sądu polubownego z obecnych trzech miesięcy do dwóch. Wprowadzenie obowiązku przesłania stronom i pozostałym arbitrom oświadczenia w zakresie swojej bezstronności i niezależności ma się z kolei przyczynić do zwiększenia zaufania stron do arbitrów. Ważne są także propozycje dotyczące zachowania trwałości zapisu na sąd polubowny w przypadku ogłoszenia upadłości dłużnika i toczącego się w chwili ogłoszenia upadłości postępowania arbitrażowego z udziałem upadłego.

Złoty środek

Trudno sobie wyobrazić możliwość uniknięcia sporów, zwłaszcza w obrocie gospodarczym. Rozwiązanie sytuacji spornej na drodze mediacji jest jednak nie tylko szybsze i mniej kosztowne dla stron, ale i nie niszczy relacji między nimi, jak to się dzieje w przypadku wystąpienia przez nie na drogę sądową; daje też obu stronom szansę na kontynuowanie współpracy. Z biznesowego punktu widzenia ten sposób rozwiązania sporu jest najbardziej optymalny. Odciążenie sądów mogłoby się z kolei przyczynić do skrócenia czasu trwania postępowań przed sądami.

Upowszechnienie polubownych metod rozwiązywania sporów jest także istotne jako mechanizm wspierający proces kształtowania postaw społeczeństwa obywatelskiego – poprzez upowszechnienie koncyliacyjnych postaw w życiu publicznym i gospodarczym zamiast postaw konfrontacyjnych.

Instytucja mediacji i arbitrażu to również rodzaj decentralizacji działań państwa, obdarzenie zaufaniem obywateli poprzez umożliwienie im zarządzania prywatnym sporem bez udziału instytucji państwowych. Przyczynia się do budowania w Polsce kapitału społecznego.

Mamy głęboką nadzieję, że rozwiązania zaproponowane przez zespół, oparte na analizie dziesięcioletniego obowiązywania ADR w Polsce, jeżeli znajdą uznanie w procesie legislacyjnym, będą, po ich przełożeniu na literę prawa, skutecznym impulsem do rzeczywistego rozwoju tej instytucji w naszym kraju.

Pełny tekst rekomendacji opublikowaliśmy na rządowym portalu konsultacyjnym www.konsultacje.gov.pl. Mamy nadzieję, że zainteresowani tymi zagadnieniami wyrażą swoją opinię lub zgłoszą uwagi do dokumentu.