Wolisz ogurek czy ogórka?

Wywiad z archiwum tygodnika Przekrój

Naprawdę nie mogliśmy dojść do porozumienia. Co jest poprawne, a co nie? Czy pewne formy (w odczuciu niektórych przestarzałe) należy pielęgnować, czy raczej je odrzucić, idąc z duchem czasu? A kiedy naszych dylematów nie potrafiła rozstrzygnąć korekta ani nawet sam naczelny (w końcu polonista z wykształcenia i zamiłowania), postanowiliśmy poszukać pomocy u fachowca. Dlatego z językoznawcą doktor Katarzyną Kłosińską poszliśmy porozmawiać we dwoje.

P.S.: Mam postulat: zreformujmy język polski! Zróbmy wreszcie coś z tymi wszystkimi „ó" i „u"!

Katarzyna Kłosińska:

Jeśli Rada Języka Polskiego zmienia ortografię, to wypełnia lukę, doprecyzowuje coś, co nie było uregulowane, albo dostosowuje zasady ortograficzne do użycia. Nie można lekceważyć użytkowników języka: jeżeli coraz częściej spotyka się pisownię typu „z Hortexem" (przez „x"), to już niech tak będzie. Dlatego przyjęliśmy, że jeżeli słowo kończy się na „x", to w przypadkach zależnych nie musimy zamieniać „x" na „ks", czyli jeśli ktoś ma na imię Max, to można pisać „nie ma Maksa", ale i „nie ma Maxa". Ale zmiana wszystkich „o" kreskowanych na „u" to już byłby gwałt na języku, bo zatarłoby się dużo zależności między wyrazami. Krówka nie bez powodu jest przez „ó", bo to zdrobnienie od krowa; mamy całe rodziny wyrazów, w których „ó" wymienia się na „o". Trudno sobie wyobrazić, żebyśmy nagle musieli zacząć pisać „muwić" czy „muj", skoro mamy „mowę" i formę „moja". Nie wyobrażam też sobie, żebyśmy musieli pisać „kotuw", „panuw" zamiast „kotów", „panów" czy „głuw" zamiast „głów". „Ó" (tak jak każda litera) jest częścią systemu – jeśli się zmieni jeden element, to zmieni się cały system. Zdarza się, oczywiście, że następuje zmiana w pisowni jakiegoś słowa, ale są to sytuacje bardzo rzadkie i dotyczące pojedynczych wyrazów. Jeszcze w latach 70. słowo „Barburka" pisano na dwa sposoby – przez „u" i przez „ó". Starsze słowniki z początku lat 60. podawały wyłącznie formę „Barburka". A dzisiaj piszemy „Barbórka".

O.W.: To tak jak z ogórkiem...

– Tak. Niektóre wyrazy miały dwojaką pisownię: ogórek i ogurek, dłuto/dłóto, żurawina/żórawina, próchno/pruchno, Jakub/Jakób. Część z nich, na przykład „dłuto", „żurawina", „Jakub", jeszcze do 1936 roku (wtedy nastąpiła reforma ortografii) pisano na dwa sposoby lub odwrotnie niż obecnie. W innych te zmiany zaszły jeszcze w XIX wieku.

P.S.: Z czego wynikały te rozbieżności?

– Pisownia była umotywowana pochodzeniem słów. Potem motywacja się zatarła i ludzie pisali i tak, i tak, aż w końcu jedna z form zwyciężała. A szkoda, bo kto dziś pamięta, co znaczyło choćby słowo „pasożyt"? Dawniej pisano je „pasorzyt" czy nawet „pasirzyt". I to był ten, kto pasie swoją rzyć kosztem innych. A gdyby było tam „rz", tobyśmy cały czas wiedzieli, co ten wyraz kiedyś znaczył.

O.W.: Piotrek chce radykalnych reform, a jeszcze niedawno kłócił się ze mną, że nie należy akceptować wszystkich zmian, bo to sprawi, że język będzie się stawał coraz bardziej prostacki.

– Prostactwo językowe jest pochodną prostactwa w ogóle. Jeśli ktoś postrzega świat w prymitywny sposób, to będzie o nim też prymitywnie mówił. A to, że upraszczamy sobie gramatykę, wynika z tendencji do ekonomiczności języka. Chcemy, żeby w gramatyce wszystko było w miarę jednolite. Na żywo możemy to zaobserwować na przykładzie zaimka „ta".

O.W.: No tak, Piotrek, ostatnio u ciebie w tekście widziałam: „Czytam tą książkę", zamiast: „Czytam tę książkę"...

– Jeszcze w XIX wieku wszystkie zaimki żeńskie w bierniku miały końcówkę „-ę", a więc: „moję", „tamtę", „owę", „swoję, „twoję". W „Dziadach" Ewa mówi: „jużem się za ojczyznę moję pomodliła". Natomiast przymiotniki miały końcówkę „-ą". Zaimków jest bardzo niewiele, a przymiotników nieskończona liczba, więc w naturalny sposób zaimki upodobniły swą odmianę do przymiotników. Zamiast mówić: „jużem się pomodliła za moję drogą ojczyznę", gdzie jest raz „ę", raz „ą", zaczęto stosować jeden wzorzec i tak zaimki zmieniły swą formę. I w sytuacji, kiedy wszystkie inne już dawno przekształciły końcówki z „ę" w „ą", tylko zaimek „tę" został jeden na placu boju, jako relikt XIX-wieczny.

P.S.: To mam go hołubić, jak chce Olga, czy raczej iść z duchem czasu?

– Jak się da uchować jakąś starą formę, to nie pozbywajmy się jej bez walki. Choć będzie sprzeczność między potrzebą, żeby mówić wygodnie, a chęcią kultywowania starych form. O.W.: I będziemy mówić „czytam tą książkę", ale „jem ogórek", choć jedno jest postępowe, a drugie zachowawcze? PS: Olga znowu pije do mnie. – Ja prędzej powiem „jem wafelek" niż „jem wafelka".

O.W.: A je pani ogórka czy ogórek?

– Ogórka. I takich sytuacji w języku jest wiele, że kiedy coś nie jest uregulowane, to zwyczaj językowy decyduje, jak się mówi. Pani je „kotleta", pan je „kotlet", ale chyba raczej jemy „pomidora", a nie „pomidor". Nie mamy reguły, która by określała, kiedy nazwy (rodzaju męskiego) produktów do jedzenia przybierają w bierniku końcówkę „-a", a kiedy pozostają bez końcówki. Pewnie za kilkaset lat jakaś forma się ustali. Podobne zamieszanie jest dziś ze słowem „sześćset".

P.S.: Co się z nim dzieje?

– Dzisiaj często słychać wymowę typu „szejset": to jest wymowa ekonomiczna, wygodna, choć bardzo niestaranna. Poprawnie powinniśmy mówić „sześset". Ale podobnie było ze słowami „miejski" czy „zamojski". „Miejski" – przymiotnik od „miasto" – miał kiedyś formy bardziej złożone fonetycznie: „miescski", „miescki", „mieski", „miejscki" (podobnie było z „zamojskim"). Takie zbitki spółgłosek były trudne do artykulacji, upraszczano je jak dziś „szejset", aż ich formy fonetyczne typu „miejski", „zamojski" trafiły do języka pisanego. Być może za sto, dwieście lat to samo stanie się i z tym wyrazem.

P.S.: A czy wprawne ucho potrafi rozpoznać, skąd kto pochodzi, po sposobie, w jaki mówi po polsku dana osoba? Bo na przykład w angielskim jest przeogromne bogactwo gwar, dialektów, odmian języka. Już nie mówię, że Australijczyk czy Amerykanin mówią inaczej, ale Brytyjczycy w lot odgadują, kto jest z którego miasta, ba, nawet dzielnicy.

– W angielskim można poznać nie tylko region, ale i klasę społeczną. Im bardziej ktoś wykształcony, tym mówi bardziej wzorcowym językiem, a za ideał uważa się język BBC. Polszczyzna jest bardziej ujednolicona, na co wpłynęło chyba traktowanie gwar jako czegoś gorszego. W filmie „Daleko od szosy" jest taki dialog, który to dobrze pokazuje. Matka – wiejska kobieta – mówi do syna, który pojechał do miasta „ino". A on ją poprawia: „Nie mówi się »ino«". „Ino jak?" – pyta matka. „Ino tylko" – odpowiada syn.

P.S.: Dlaczego zaczęliśmy tępić gwary?

– To skutek wielu czynników. W dużej mierze przyczynił się do tego socjalizm, awans społeczny ludzi, którzy po przeprowadzce do miasta bardzo chcieli zatrzeć swoje pochodzenie. Ale mimo tego „wyrównywania" jak ktoś ma dobre ucho, to wciąż wyłapie różnice. I to kolejny argument przeciw globalnej reformie ortografii. Na przykład całe Podlasie wymawia „h" dźwięczne. Tam „herbata" brzmi inaczej niż „chleb". To, co zapisujemy jako „rz", słychać jeszcze na Podhalu. Góral nigdy nie powie „zeka", tylko „rzeka", dlatego że „rz" to jest dla niego inny dźwięk niż „ż" w „żaba", którą wymówi jako „zaba". Całe południe Polski udźwięcznia, czyli nie mówi „robiliśmy", tylko „robiliźmy". W Małopolsce upraszcza się grupę spółgłoskową „trz" i mówi „czysta" zamiast „trzysta" i „czeba" zamiast „trzeba". Tam (i w Wielkopolsce) słychać też udźwięcznienie międzywyrazowe: „brad ojca", a nie „brat ojca". W Warszawie usłyszymy: „kupiłam gięś, daj mi cuker". W Wielkopolsce jest inna intonacja, podobnie w Krakowie, okolicach Białegostoku, choć dziennikarze posługują się raczej językiem ogólnopolskim, to niektóre z tych cech (jak na przykład fonetyka międzywyrazowa) – na szczęście – przetrwały.

O.W.: Ogólnopolskim, czyli jakim?

– Polski język literacki jest mieszanką dialektu wielkopolskiego i małopolskiego, bo Małopolska i Wielkopolska były najważniejszymi regionami Polski. Na przykład to, że nie mazurzymy, czyli nie mówimy „capka", „zaba", „salik", tylko „czapka", „żaba", „szalik", zawdzięczamy naszym przodkom z okolic Gniezna i Poznania, bo Wielkopolanie nie mazurzą. A z Małopolski na przykład mamy formy typu „bać się", „stać" (na północy mówiło się „bojać się", „stojać"). Wydaje się, że większy wpływ na polszczyznę ogólną miała Wielkopolska – przemawia za tym przede wszystkim to, że u pisarzy XVI-wiecznych przeważały wielkopolskie cechy językowe. Jednak ten język, który obecnie uchodzi za bardziej wzorcowy, najbardziej nienacechowany, wykształcił się w ciągu ostatnich 50 lat i nosi bardzo dużo cech mazowieckich. Choćby to, że za nienacechowaną uchodzi wymowa bez udźwięczniania międzywyrazowego i wewnątrz wyrazów. Kiedy w telewizji dziennikarz mówi „robiliźmy", a polityk nazwę SLD wymawia jako „eZelde", to jednak to zauważamy, natomiast wymowa typu „robiliśmy", „eSelde" nie zwraca naszej uwagi. Można sądzić, że gdyby centralny ośrodek władzy po wojnie był w Krakowie i stamtąd nadawały telewizja i radio, to bardziej byśmy słyszeli, że ktoś mówi „robiliśmy", i nie raziłaby nas na przykład małopolska forma „oglądnąć".

O.W.: Iloma słowami posługuje się przeciętny Polak?

– Język jest zróżnicowany tak jak my: mamy różny poziom wykształcenia, wykonujemy różne zawody, mamy różny poziom kultury osobistej i to wszystko składa się na to, jakim językiem mówimy. Słowniki notują nawet 300 tysięcy słów. Z tym że składają się na to słowa należące do różnych dziedzin nauki, różnych dziedzin życia, są tam słowa specjalistyczne. Tak zwane słownictwo wspólnoodmianowe – baza, bez znajomości której Polak nie umiałby się porozumieć z drugim Polakiem – to zaledwie sześć–siedem tysięcy słów.

P.S.: A ile słów, którymi dzisiaj mówimy, jest bardzo, bardzo starych? Takich, którymi moglibyśmy się dogadać z naszym średniowiecznym przodkiem?

– Trzeba by się zastanowić, ile mielibyśmy z nim wspólnych obszarów zainteresowań. Na pewno zrozumielibyśmy słowa dotyczące gospodarstwa, pracy w polu: „żyto", „zboże", choć trzeba jeszcze pamiętać, że często miały one inne niż dzisiejsze znaczenia. Do najdawniejszej warstwy języka należą też wyrazy związane z moralnością, na którą potem została nałożona moralność chrześcijańska, a więc „wina", „kara", „duch" itp. Także nazwy członków rodziny nie zmieniły się przez wieki, choć dziś używamy tylko kilku z niesłychanie bogatego repertuaru naszych przodków. Nie ma już świekrów, sneszek, szurzych, zołwi, dziewierzy, pocieściów, jątrew (przy okazji – z tym właśnie słowem – oznaczającym dawniej żonę brata – ma związek czasownik „jątrzyć"). Zostali jedynie ojciec, matka, syn, córka, wuj, ciotka, babka, dziadek, czasem stryj.

P.S.: Jak było dawniej z wymową? Czy gdybyśmy usłyszeli język polski z – dajmy na to – X wieku, zrozumielibyśmy cokolwiek?

– Myślę, że jakby ktoś wskrzesił Mieszka I, to tyle byśmy z jego języka rozumieli, ile dzisiaj z rozmowy z jakimś Czechem czy Słowakiem. W dawnej polszczyźnie system fonetyczny był inny niż teraz, na przykład do końca XI wieku oprócz spółgłosek i samogłosek istniały jery – półsamogłoski. Wymawiano je krócej niż samogłoski i były ośrodkiem sylaby. Potem przekształciły się w „e". Śladami zaników jerów jest odmiana słowa z tak zwanym „e" ruchomym, na przykład „pies, psa". Do XV–XVI wieku każda samogłoska występowała też w dwóch wersjach – długiej i krótkiej. Istniały więc nie tylko krótkie „e", „i", „o" itd., ale też długie „e-", „?-" „o-". Potem te długie zaczęły być wymawiane krótko, ale miały inną barwę – na przykład długie „o" zaczęło być wymawiane jak „u" i stąd zresztą mamy to nieszczęsne „ó".