Filmowcy pomagają Ukrainie. Kamery wycelowane w Rosjan

Świat obiegło jego zdjęcie w wojskowej kurtce w kolorze khaki, z karabinem w dłoniach. Jest też materiał wideo, nagrany w okopach, w lesie pod Kijowem: „Nazywam się Oleh Sencow. Jestem ukraińskim reżyserem, teraz żołnierzem Obrony Terytorialnej. Mój oddział został wysłany na pierwszą linię obrony Kijowa. Stawiamy czoła rosyjskim agresorom. Putin chce zniszczyć nasz kraj i nasz naród. Dziękujemy wam za wsparcie. Będziemy walczyć do końca i wygramy”.

45-letni dziś reżyser w 2011 r. zadebiutował w fabule obyczajowym obrazem „Gracz”. Trzy lata później był uczestnikiem kijowskiego Euromajdanu. Został zatrzymany przez rosyjską Federalną Służbę Bezpieczeństwa za „ataki terrorystyczne na terenie anektowanego Krymu”, torturowany, a wreszcie skazany na 20 lat więzienia. Trafił do syberyjskich łagrów, a w 2017 r. na daleką północ, do Workuty, 160 km od koła podbiegunowego. Tam podjął 145-dniową głodówkę. Upominał się o niego cały filmowy Zachód, ale Władimir Putin nie zgadzał się na ułaskawienie. Sencow wyszedł na wolność w 2019 r. podczas wymiany więźniów.

Obrazy wojny

– Żartował, że Putin uratował mu życie, bo gdyby go nie zaaresztowali, to walczyłby w Donbasie. I zapowiadał, że jeśli cokolwiek się w Ukranie zdarzy, to będzie się bił o wolność kraju z bronią w rękach. W lutym, zaraz po inwazji Rosji, wysłałem mu wiadomość, że mój dom jest zawsze otwarty dla niego i dla jego rodziny. Odpisał, że jego bliscy są bezpieczni, a on ma swoje obowiązki. Cały czas jesteśmy w kontakcie. Wysyłam mu SMS-y i niecierpliwie czekam na odpowiedź. Zawsze przychodzi. Mam nadzieję, że tak będzie do końca wojny – mówi mi Dariusz Jabłoński, prezydent Polskiej Akademii Filmowej, przyjaciel Sencowa, producent jego dwóch filmów: zrealizowanych dzięki przyjaciołom jeszcze w łagrze „Numerów” i „Nosorożca”.

Do sił Obrony Terytorialnej Sencow wstąpił pierwszego dnia wojny. Zaproponowano mu pracę w biurze prasowym, ale odmówił. „W czasie wojny nie ma znaczenia, czy jesteś filmowcem, kierowcą autobusu albo robotnikiem – wszyscy jesteśmy żołnierzami” – tłumaczył.

– Moje życie zmieniało się wielokrotnie. Robienie filmów to tylko jedna jego część, teraz moje miejsce jest tu, gdzie mogę najlepiej pomóc swojemu krajowi – mówił dziennikarzowi AFP. Zapytany, czy rejestruje kamerą wojnę, odpowiedział: – Nie. Po pierwsze, nie mam czasu. Po drugie – nie chcę.

Ale wielu filmowców chce dawać świadectwo, jak wygląda rosyjska „operacja specjalna” w Ukrainie. Wszyscy przeżyli szok. Jabłoński, który od dekady współpracuje z kinematografią ukraińską, mówi:

– Pamiętam nasze rozmowy z pierwszych dni wojny. „Idziesz ulicą, nagle nad twoją głową leci rakieta i wali w wieżowiec. Lecą odłamki. Masz poczucie, że jesteś w jakimś katastroficznym filmie. Ale te odłamki cię dosięgają, uderzają po plecach i zdajesz sobie sprawę, że ty też w tym filmie jesteś. Że tak naprawdę to nie film”.

Dlatego Ukraińcy chcą rejestrować zbrodnie wojenne, pokazywać tragedie ludzi. Po kamery sięgnęli znani reżyserzy i wybitni operatorzy, zdobywcy nagród na wielkich festiwalach, aktorzy. Moi polscy rozmówcy nie chcą podawać ich nazwisk, bo to niesie ze sobą niebezpieczeństwo. W Ukrainie zabici zostali amerykański dokumentalista Brent Renaud i Ołeksandra Kowszunowa, która prowadziła ekipę Fox News. Ich samochody zostały ostrzelane, mimo że oznaczone były napisami „Prasa”. W Kijowie, filmując ostrzał dzielnicy Padół, straciła życie reporterka, współpracowniczka Nawalnego, uciekinierka z Rosji. Zginął 32-letni aktor Pasza Lee, który ewakuowanemu z sierocińca dziecku oddał swoją kamizelkę kuloodporną. Litewski dokumentalista Mantas Kvedaravicius zginął w Mariupolu.

Reporterzy i ludzie kultury wciąż są porywani. Dziennikarz Radio France był torturowany przez dziewięć dni, przywiązywany do drzewa w lesie, po czym wyrzucony do rowu obok zabitego psa. Ciało fotografika Maksa Lewina, który zaginął trzy tygodnie temu, właśnie odnaleziono w pobliżu wsi Huta Meżyhirska. Relacjonującą wydarzenia wojenne Wiktoriję Roszczynę FSP zabrała 15 marca i słuch po niej zaginął. Rosjanie uprowadzili ojca innej dziennikarki, która wyjechała z Mariupolu. Postawili warunek: wypuszczą go, jeśli córka wróci do miasta. W Chersoniu zniknął Oleg Baturin, krytyk należący do FIPRESCI, był przetrzymywany z głową w worku i wypuszczony po ośmiu dniach. Te działania mają zastraszyć tych, którzy chcą dokumentować rosyjską inwazję.

Ale filmowcy pracują. W Polskiej Akademii Filmowej powstała specjalna, zabezpieczona platforma, gdzie wrzucają zdjęcia i materiały filmowe. Wstrząsające. Stara kobieta płacze, za jej plecami płonie dom – pewnie spędziła w nim całe życie. Kurz unoszący się nad drogą opada na martwe ciała, leżące na poboczu. Dzieci, zamiast grać na podwórku w piłkę, rozlewają do butelek koktaile Mołotowa. Czterominutowe wideo: mężczyzna idzie wśród gruzów, półprzytomny powtarza: „To była moja ulica, to była moja ulica...” Część materiałów filmowych jest podmontowana, inne to tzw. surówka.

– Te ujęcia przygotowywane przez profesjonalistów tworzą archiwum, które dokumentuje historię – mówi Jabłoński. – Porażają. Pokazują, jak tuż obok nas wali się świat.

– Codziennie przeglądałam przychodzące materiały – dodaje Violetta Kamińska z Polskiej Akademii Filmowej, która zawiaduje ukraińską platformą. – I nagle zdałam sobie sprawę, że muszę zrobić przerwę, bo trudno mi z tymi obrazami przed oczami normalnie funkcjonować. A oni w tej strasznej rzeczywistości żyją od ponad miesiąca.

Wszystkie materiały przychodzą z opisem. Te z publicznej części są udostępniane mediom – bezpłatnie i nie na wyłączność, tak chcą ich autorzy, którym zależy, by świat zobaczył prawdziwe oblicza wojny. Materiały z sekcji „prywatne” na razie nie są wykorzystywane: czasem są zbyt drastyczne, a czasem wypowiadają się w nich ludzie, których mogłyby spotkać represje ze strony najeźdźcy. Wiadomo, że Rosjanie wchodzą do miast z listami osób, które trzeba zastraszyć bądź zlikwidować.

Dlatego właśnie nie wolno też podawać nazwisk autorów zdjęć. Ale można im pomagać.

Zaraz w pierwszym dniu wojny do Dariusza Jabłońskiego odezwała się szefowa Krajowej Izby Producentów Audiowizualnych Alicja Grawon-Jaksik z Krajowej Izby Producentów Audiowizualnych: „Znasz tam ludzi, pokieruj akcją pomocy”. Również Agnieszka Holland zasugerowała, żeby Polska Akademia Filmowa koordynowała te działania. Wysłali więc e-maile do Ukraińskiej Akademii Filmowej, która zrzesza około 2 tys. profesjonalistów.

– Chcieliśmy im pomagać w ewakuacji, ale odpowiedź była jednoznaczna: „Potrzebujemy sprzętu” – mówi Jabłoński. – Innego niż do kręcenia filmów – podręcznego, lekkiego, który operatorzy mogą trzymać w ręku i cały czas mieć ze sobą. Mała 4K Handycam Sony ma dobrą rozdzielczość, można nią robić zdjęcia w nocy, a nie rzuca się w oczy. Niewiele różni się wielkością od telefonu, który dzisiaj każdy ma przy sobie.

Hełmy i kamizelki

Polska Akademia Filmowa rozesłała informacje do kolegów z domów produkcyjnych.

– I już trzeciego dnia wojny, w sobotę, drzwi nam się nie zamykały – opowiada Jabłoński. – Ludzie przynosili sprzęt zgodnie z rozpiską: drony, kamery, komputery z aplikacją do montowania, twarde dyski, karty pamięci. Ale też ciepłe ubrania, bo w Kijowie do tej pory noce są bardzo zimne.

Potrzebne były kamizelki kuloodporne i hełmy, bo filmowcy, towarzysząc z kamerą ukraińskiej armii, są blisko linii frontu. W Polsce takie zestawy były nieosiągalne. W poszukiwania włączył się Europejski Klub Producentów, którego Jabłoński jest wiceprezesem. Wszyscy próbowali znaleźć sprzęt zabezpieczający, ale też sponsorów, bo jeden komplet – kamizelka i hełm – kosztuje około 1000 euro.

Pierwsze kamizelki – lżejsze, na ostrzał pistoletowy, nie karabinowy – udało się zdobyć w Holandii.

Producenci filmowi z tego kraju zadeklarowali, że pokryją część kosztów. Duże partie przyszły z Hiszpanii, która okazała się najhojniejsza. Filmowcy wpłacali na konto pomocy po kilkanaście tysięcy euro. Tam wciąż w zbiorowej pamięci tkwi krwawa wojna domowa z lat trzydziestych XX wieku, poziom empatii jest wysoki.