Testament niekoniecznie u notariusza

Testament dla zachowania ważności i wywoływania skutków prawnych powinien zostać sporządzony w jednej z form przewidzianych w obowiązujących przepisach prawa. Brak zachowania wymogów ustawowych przewidzianych dla poszczególnych form testamentów zazwyczaj powoduje nieważność rozrządzenia testamentowego.

Czytaj więcej

Spadki i darowizny

Nie wszystko można przekazać testamentem

Do spadku należą prawa i obowiązki majątkowe zmarłego, ale nie wszystkie.

Przepisy kodeksu cywilnego przewidują dość szeroki katalog dozwolonych prawem form testamentów, spośród których część określana jest mianem testamentów zwykłych, możliwych do sporządzenia w każdym czasie. Są to:

- testament własnoręczny (holograficzny),

- testament notarialny oraz

- testament urzędowy (allograficzny).

Niektóre rodzaje testamentów mogą być natomiast sporządzone jedynie w sytuacjach nadzwyczajnych i posiadają jedynie tymczasową moc, w związku z czym kwalifikowane są jako testamenty szczególne. Chodzi o:

- testament ustny,

- testament podróżny oraz

- testament wojskowy.

Testamenty zwykłe

Wszystkie testamenty zwykłe wywołują identyczny skutek prawny w postaci rozrządzenia spadkiem przez spadkodawcę. Poszczególne formy testamentów zwykłych różnią się przede wszystkim stopniem sformalizowania, a przez to łatwością i kosztami ich sporządzenia, ale także stopniem wiarygodności z punktu widzenia późniejszego postępowania o stwierdzenie nabycia spadku, w ramach którego treść, autentyczność lub okoliczności sporządzenia testamentu bywają kwestionowane w razie sporu między potencjalnymi spadkobiercami.

1. Testament własnoręczny (holograficzny)

Testament własnoręczny (holograficzny) postrzegany jest jako podstawowa i najprostsza forma rozrządzenia spadkiem. Jest to również forma testamentu praktycznie niewymagająca ponoszenia żadnych kosztów, bo do sporządzenia testamentu w omawianej formie wystarczy kartka i długopis.

Dla ważności testamentu własnoręcznego konieczne jest łączne spełnienie kilku wymagań przewidzianych w przepisach prawa:

- napisanie testamentu w całości pismem ręcznym przez spadkodawcę,

- podpisanie testamentu przez spadkodawcę oraz

- opatrzenie testamentu datą jego sporządzenia.

Nie ma natomiast decydującego znaczenia, jak zatytułowany został dokument testamentu holograficznego, jeżeli z jego treści wynika, że jest to testament danego spadkodawcy, jakkolwiek rekomendowanym tytułem jest oczywiście użycie słowa „testament”. Bez znaczenia jest również język, którym spadkodawca posłużył się przy sporządzaniu testamentu, jeżeli był on znany spadkodawcy w dacie sporządzania testamentu. Z praktycznego punktu widzenia najprostsze i rekomendowane jest jednak posłużenie się językiem polskim, gdyż w tym języku prowadzone będzie następnie postępowanie sądowe o stwierdzenie nabycia spadku.

Nie na komputerze

Wymóg własnoręcznego napisania całej treści testamentu holograficznego przez spadkodawcę jest przesłanką bezwzględnie konieczną dla zachowania ważności tej formy rozrządzenia spadkiem. Wykluczone jest więc napisanie treści testamentu własnoręcznego przez inną osobę lub napisanie tego testamentu przez spadkodawcę, ale np. na komputerze lub maszynie do pisania. Wymóg własnoręcznego pisma spadkodawcy jest bowiem podstawą stwierdzenia, czy testament rzeczywiście pochodzi od spadkodawcy oraz czy całość jego treści stanowi wyraz ostatniej woli spadkodawcy. Dzięki ewentualnej możliwości zbadania przez grafologa charakteru pisma własnoręcznego, którym sporządzono treść testamentu holograficznego, i porównania z innymi próbkami pisma spadkodawcy z jego życia, można ustalić, czy styl i sposób stawiania i łączenia znaków, a nawet nacisk długopisem lub piórem, są charakterystyczne dla pisma spadkodawcy i identyfikują go jako autora testamentu własnoręcznego.

Podpis pod treścią

Spadkodawca musi złożyć własnoręczny podpis pod treścią testamentu holograficznego. Brak takiego podpisu powoduje nieważność testamentu własnoręcznego. Podpis złożony pod treścią testamentu stanowi bowiem potwierdzenie ostatniej woli konkretnego spadkodawcy oraz kompletność jego rozrządzenia testamentowego.

Uwaga! Treść napisana pod podpisem, choćby własnoręcznie przez spadkodawcę i choćby miała zawierać rozrządzenia testamentowe, jest nieważna z punktu widzenia prawa spadkowego, jako że ważne pozostają wyłącznie własnoręczne rozrządzenia spadkowe testatora napisane nad podpisem. Należy więc pamiętać, aby własnoręczny podpis każdorazowo kończył treść całego testamentu.

Nieco kłopotliwe okazuje się wyjaśnienie zagadnienia z pozoru prostego, tj. czym, zgodnie z prawem, jest własnoręczny podpis, jako że przepisy nie zawierają definicji podpisu. W doktrynie prawa spadkowego oraz orzecznictwie rozważa się (z różnymi wnioskami) skuteczność podpisu niepełnego, skróconego lub wręcz niezawierającego w ogóle imienia i nazwiska spadkodawcy, a odnoszącego się do pokrewieństwa między spadkodawcą a spadkobiercami, np. „wasz ojciec”. Zdecydowanie rekomendowane jest jednak złożenie podpisu własnoręcznego pod testamentem holograficznym, składającego się z pełnego imienia i nazwiska spadkodawcy.

Data sporządzenia

Opatrzenie testamentu holograficznego datą jego sporządzenia jest wymogiem ustawowym, którego niedochowanie nie powoduje nieważności testamentu własnoręcznego, ale tylko w sytuacji, gdy brak daty nie wywołuje wątpliwości co do zdolności spadkodawcy do sporządzenia testamentu, co do jego treści lub co do wzajemnego stosunku kilku testamentów. Jeżeli brak daty wywoła wątpliwości odnośnie do choćby jednej z ww. kwestii, to testament sporządzony bez opatrzenia go datą uznany zostanie za nieważny.

Również tak prozaiczna kwestia jak oznaczenie daty wymaga pewnego wyjaśnienia z punktu widzenia prawnego, który w tym przypadku dość zgodnie pokrywa się z powszechnym rozumieniem tego pojęcia. Przez datę należy bowiem rozumieć oznaczenie dnia, miesiąca i roku. Niewystarczające będzie więc oznaczenie jedynie roku albo choćby miesiąca i roku sporządzenia testamentu holograficznego.

2. Testament notarialny

Testament notarialny to forma testamentu, która pociąga za sobą pewne koszty jej sporządzenia, ale jednocześnie daje w praktyce większą wiarygodność i utrudnia możliwość podważenia treści, autentyczności lub okoliczności rozrządzenia testamentowego spadkodawcy, w przypadku sporu między potencjalnymi spadkobiercami w trakcie postępowania o stwierdzenie nabycia spadku.

Testament notarialny sporządzony zostaje zgodnie z przepisami ściśle regulującymi działalność notariuszy oraz z zachowaniem wymogów przewidzianych ustawowo dla formy aktu notarialnego. W szczególności, testament notarialny powinien więc zostać sporządzony w języku polskim, przy czym wyjątkowo możliwe jest użycie także języka obcego, jakkolwiek w obecności tłumacza przysięgłego.

Bez znaczenia jest miejsce sporządzenia testamentu notarialnego, w szczególności nie jest konieczne, aby testament notarialny sporządzony został w kancelarii notarialnej, a często jego sporządzenie w innym miejscu podyktowane jest okolicznościami stanu faktycznego, np. ograniczoną mobilnością spadkodawcy lub jego hospitalizacją. W praktyce nie każdy notariusz wyraża jednak zgodę na sporządzenie testamentu notarialnego poza kancelarią notarialną.

Treść testamentu notarialnego musi być w pełni zgodna z wolą spadkodawcy, któremu powinna zostać odczytana i wyjaśniona oraz zaakceptowana przez niego. W przeciwieństwie do testamentu holograficznego, treść testamentu notarialnego napisana jest na komputerze, wydrukowana i opatrzona oznaczeniami notariusza, przy czym również pod omawianym testamentem spadkodawca składa swój własnoręczny podpis, zawierający imię i nazwisko.

3. Testament urzędowy (allograficzny)

Testament urzędowy (allograficzny) to z pewnością najmniej znana forma testamentu zwykłego, obecnie rzadko stosowana w praktyce, z której istnienia większość osób nie zdaje sobie nawet sprawy. Jest to również forma testamentu stosunkowo pracochłonna, a sporządzenie rozrządzenia testamentowego w ten sposób może okazać się trudne do zorganizowania, bo wymaga jednoczesnego zaangażowania kilku osób, w tym świadków oraz urzędnika. Dodatkowo należy zwrócić uwagę, że mnogość wymogów formalnych, których zachowanie decyduje o ważności testamentu allograficznego, przy bardzo ograniczonej praktyce ich sporządzania przez urzędników, stwarza ryzyko pomyłek lub braków powodujących nieważność testamentu.

Ustnie wobec określonych urzędników…

Testament allograficzny sporządzony zostaje w ten sposób, że spadkodawca, w obecności dwóch świadków, oświadcza swoją ostatnią wolę ustnie wobec wójta (burmistrza, prezydenta miasta), starosty, marszałka województwa, sekretarza powiatu albo gminy lub kierownika urzędu stanu cywilnego. Urzędnicy spoza wymienionych powyżej nie są uprawnieni do sporządzania z ich udziałem testamentu alograficznego, nawet gdyby zostali oddelegowani do tej czynności przez urzędnika wymienionego w przepisach lub gdyby pełnili funkcję jego zastępcy. Bez znaczenia jest, czy osoba chcąca sporządzić testament w omawianej formie zamieszkuje w rejonie urzędu, w którym obowiązki wykonuje dany urzędnik.

…i w obecności świadków

Oświadczenie ostatniej woli w omawianej formie testamentu powinno zostać zakomunikowane ustnie jednemu z urzędników wymienionych w przepisach, co oznacza, że dla zachowania formy testamentu allograficznego niewystarczające byłoby złożenie tego oświadczenia urzędnikowi na piśmie.

Omawianego oświadczenia woli należy dokonać w obecności co najmniej dwóch świadków (świadomych swojej roli i rozumiejących znaczenie czynności, w której uczestniczą), wobec których nie zachodzą przesłanki uniemożliwiające bycie świadkiem przy sporządzaniu testamentu. Przesłankami takimi są:

- brak pełnej zdolności do czynności prawnych,