Piotr Arak: Impuls, który zmieni Europę

Rosyjska agresja na Ukrainę przywróciła strategiczne znaczenie naszemu regionowi na mapie świata. Wcześniej ciężar gospodarczy, militarny, ale też zainteresowanie głównych światowych graczy przesunęły się do Azji Południowo-Wschodniej, a relacje transatlantyckie zaczęły być zastępowane transpacyficznymi. Wojna to zmieniła, bo okazało się, że byt, jakim jest Europa Środkowa, Europa Karpat czy Trójmorze, ma znaczenie w rozrachunku z zapomnianym wrogiem Zachodu – Rosją. Od nas zależy, czy uda nam się wykorzystać oczy świata zwrócone na nas i czy nasz region będzie bardziej podmiotowy w przyszłości.

Europa Środkowa stanowi ideę wspólnoty kulturowej, przestrzeń geopolityczną i ekonomiczną, jak również pewną koncepcję polityczną. Przez ostatnie kilka dekad jesteśmy świadkami przejścia od idei literackiej czy wręcz publicystycznej ku politycznym formom instytucjonalizacji tej idei. Europę Środkowo-Wschodnią konstytuuje nie tylko kryterium geograficzne, ale również uwarunkowania historyczne i polityczne.

Dziki Wschód

Myślenie w kategoriach Europy Środkowo-Wschodniej jako regionu położonego między morzami Adriatyckim, Bałtyckim i Czarnym zaczęło się krystalizować w pierwszych dekadach XX stulecia i było odpowiedzią na niemiecką koncepcję Mitteleuropy oraz rosyjski panslawizm i internacjonalistyczny bolszewizm. Konfrontacja między USA i ZSRR po II wojnie światowej sprawiała, że zostaliśmy jako region dopisani do „drugiego świata”, będącego w sferze zainteresowań komunizmu i Moskwy (pierwszy to USA, EWG i państwa rozwinięte). Wpisywało się to w zachodnią, oświeceniową tradycję orientalizującego dyskursu stworzonego głównie przez francuskich i niemieckich myślicieli, którego celem było wykreowanie mitu niecywilizowanego, barbarzyńskiego i nacechowanego chaosem Wschodu, aby uwiarygodnić cywilizacyjną przewagę Zachodu.

Zgodnie z tą narracją, opisaną przez Larry’ego Wollfa w książce „Wynalezienie Europy Wschodniej. Mapa cywilizacji w dobie Oświecenia”, Zachód do konsolidacji własnego optymistycznego wizerunku jako ucieleśnienia oświeceniowych ideałów postępu potrzebował słabiej rozwiniętego, nieucywilizowanego, zacofanego i niedojrzałego „Innego”, którego musiał odpowiednio przedstawić i nazwać, a więc wyposażyć w przypisaną mu przez siebie tożsamość.

Czytaj więcej

Konflikty zbrojne

Szef MSZ Litwy: Zadeklarujmy, że pokój na Ukrainie ma być na warunkach Ukrainy

Szef MSZ Litwy, Gabrielius Landsbergis, wezwał szefów MSZ państw UE, by zapewnili Ukrainę o swoim niezachwianym wsparciu w kontekście doniesień medialnych, że Zachód może wywierać presję na Kijów, aby ten przystąpił do negocjacji z Moskwą.

Ten rodzaj narracji nie był typowy wyłącznie dla dyskursu politycznego, ale też dla sposobu opisywania historii, analiz socjologicznych, nie wspominając o stosunkach międzynarodowych czy ekonomii. Wreszcie, stał się, wraz z całym zestawem negatywnych stereotypów i uprzedzeń, częścią kultury popularnej, mającej jeszcze większą siłę oddziaływania. Hollywood ma wiele grzechów na sumieniu w tym zakresie.

Dlatego dla wielu Rosja czy wcześniej Związek Radziecki jako niekwestionowany hegemon tego regionu zyskiwał niejako zewnętrzną (zachodnią) legitymizację swego panowania, albowiem w mocno upraszczających zachodnich wyobrażeniach Wschodu Moskwa stanowiła jedyne realne centrum polityczne zdolne do zapanowania nad rzekomym chaosem, nieustannymi waśniami czy innymi antagonizmami występującymi między narodami Europy Wschodniej. Nikomu nigdy nie chciało się uczyć różnic między Polską a Czechami, a historia po 1945 r. pełna przelanej krwi, społecznego sprzeciwu w różnych krajach naszego regionu jest nieobecna w książkach historii wydanych na Zachodzie, nie wspominając o tych na Wschodzie.

Ponad 111 mln ludzi

W Europie Środkowo-Wschodniej znajduje się 30 państw położonych między Niemcami a Rosją wzdłuż osi północ–południe. Zdaniem śp. prof. Waldemara Parucha łączy je:

1. Poczucie kresowości w wymiarze politycznym i kulturowym w odniesieniu do Zachodu;

2. Pamięć utraty podmiotowości i suwerenności na rzecz mocarstw;

3. Mocna obecność w debacie publicznej takich kategorii jak wolność, niepodległość, naród;

4. Postrzeganie narodów jako wspólnot etniczno-kulturowych;

5. Samodzielna recepcja oraz modernizacja nurtów politycznych i filozoficznych powstałych w Europie Zachodniej;

6. Zmienność bytów państwowych oraz granic między nimi;

7. Niepełne wykorzystanie własnego potencjału (rozwój zależny) w porównaniu z okresami minionej świetności.

W Europie Środkowo-Wschodniej mieszka ponad 111 mln ludzi. Tworzą dużą grupę w Unii Europejskiej, której członkowie (12 z 27) w 2021 r. wytworzyli produkt narodowy brutto o łącznej wartości ponad 2 trylionów euro, co stanowiło blisko 14 proc. PKB całej Unii.

Taki potencjał jest stosunkowo ważnym atutem w polityce wewnątrz UE i NATO oraz wobec Rosji i Chin. Pozwala stać się Europie Środkowej przyczółkiem Zachodu – jeżeli nie politycznym, to choć militarnym i ludnościowym ze względu na wzmożone zbrojenia wywołane rosyjską agresją.

Inicjatywa Trójmorza jest jedną z płaszczyzn współpracy regionalnej, która powinna być harmonijnie powiązana z innymi projektami inspirowanymi Europą Karpat czy współpracą multilateralną. Siłą projektu Trójmorza jest jego oparcie na konkretnych interesach, szlakach tranzytowych, potrzebach społecznych, spójności środowiskowej i zdolności do współpracy m.in. z USA.

Niezależnie od przebiegu granic państwowych problemy, potrzeby oraz interesy mieszkańców miast i wsi w tym regionie mają charakter uniwersalny. Potrzebują kapitału, inwestycji, podniesienia potencjału rozwojowego regionu w warunkach przezwyciężania skutków komunizmu oraz planowanego rozszerzenia Unii Europejskiej o państwa bałkańskie czy Ukrainę.

Wyszehrad się udał?

Pierwsze prawdziwe polityczne zinstytucjonalizowanie Europy Środkowej miało miejsce przez powołanie do życia w 1991 r. Grupy Wyszehradzkiej (V4). Poza oficjalnie deklarowanymi celami, wśród których były m.in. intensyfikacja współpracy w różnych obszarach stosunków międzynarodowych oraz integracja ze strukturami euroatlantyckimi (EU i NATO), przywódcom politycznym przyświecał także bardzo ważny cel wizerunkowy. Chodziło o to, by cztery środkowoeuropejskie państwa nie były dłużej uznawane za integralną część Europy Wschodniej. Innymi słowy, chodziło o zręczne przesunięcie wspomnianej granicy cywilizacyjnej będącej produktem orientalistycznego dyskursu, a tym samym uniknięcie dalszej stygmatyzacji i włączenie do zachodnioeuropejskiego kręgu kulturowego, ekonomicznego i politycznego.

Do pewnego stopnia udało się ten cel osiągnąć, ale tylko w takim sensie, że kraje wyszehradzkie rozpoznawane są na Zachodzie jako jakościowo odmienne od pozostałych państw regionu – zwłaszcza tych postradzieckich. Nie oznacza to jednak, że powszechnie uznaje się je za równorzędnych partnerów państw zachodnich, o czym świadczy wiele przykładów protekcjonalnego traktowania państw tego regionu przez liderów takich państw Zachodu, jak Francja, Niemcy czy Holandia.

Grupa Wyszehradzka została powołana do życia głównie jako forum koordynacji polityk zagranicznych Polski, Czech i Słowacji (od 1993 r.) oraz Węgier. Jej celem było doprowadzenie do jak najszybszego członkostwa wymienionych państw w Unii Europejskiej oraz NATO.

W zasadzie od samego początku współpraca ta szwankowała, a to za sprawą bardzo złych stosunków węgiersko-słowackich w latach 90. oraz w latach 2001–2002 (sprawa tzw. karty Węgra). Ostatnio do tego doszło sprzeczne z resztą stanowisko Węgier wobec agresji Rosji na Ukrainę.

Do tego dochodziły obawy, zwłaszcza Czech i Słowacji, dotyczące tego, że wskutek intensyfikacji współpracy Polska, jako największe państwo w grupie, liczące więcej mieszkańców niż trzy pozostałe razem wzięte i przewyższające ich zsumowany PKB, zechce uzyskać status regionalnego hegemona, jakby nie dostrzegając, że tego rodzaju ambicje miały od początku lat 90. XX w. Niemcy, umiejętnie prowadzące swoją politykę zagraniczną w regionie Europy Środkowo-Wschodniej.

Kraje V4 miały także różne doświadczenia z regionalnymi potęgami – Rosją i Niemcami. Polacy mają jednoznacznie negatywny bilans stosunków z Rosją, zwłaszcza w odniesieniu do XIX i XX w. W wypadku Niemiec, jeśli spojrzeć przez pryzmat ponadtysiącletniej historii, przedstawia się on ambiwalentnie. Negatywne piętno odcisnął zwłaszcza okres okupacji nazistowskiej i brak zadośćuczynienia finansowego, co jest ważnym tematem w Polsce po dziś dzień. Jednocześnie stosunki kulturalne, gospodarcze i polityczne z państwami niemieckimi (przykładowo Saksonia) okresu późnego średniowiecza i czasów nowożytnych (do rozbiorów) można postrzegać w pozytywnych kategoriach.

Z kolei czeskie i słowackie doświadczenia z Rosją są raczej znikome i w zasadzie ograniczają się do drugiej połowy XX w., przy czym w XIX w. – w odróżnieniu od ziem polskich – tam bujnie rozwijał się ruch panslawistyczny pod patronatem rosyjskim. Czeskie i słowackie doświadczenia z Niemcami są bardziej skomplikowane z uwagi na tradycje wielowiekowego współżycia tych narodów, w którym bez trudu można wskazać zarówno jasne, jak i ciemne strony.

Z kolei Węgrzy mają bardzo bogate i ambiwalentne doświadczenia z Niemcami, którzy uczestniczyli przecież (Habsburgowie) w rozbiorze państwa węgierskiego, przeciwko którym zbuntowali się w latach 1848–1849, a rewolucja ta została krwawo stłumiona z pomocą Rosjan, ale z którymi od 1867 r. współtworzyli państwo i z którymi byli w sojuszu politycznym i militarnym w czasie I i II wojny światowej. Natomiast z Rosjanami Węgrzy nie mieli intensywnych kontaktów, przy czym dwie daty ewidentnie zaważyły na negatywnym stosunku do Rosji: właśnie 1849 i 1956 (powstanie budapeszteńskie).

Dzisiaj władze Węgier w oficjalnej komunikacji starają się nie pamiętać o tym, kto najechał ich kraj w latach 50. XX w. Grają na własną podmiotowość niejako w kontrze do interesów reszty regionu. Sposób przedstawiania wojny przez media w tym kraju też bliższy jest stronie rosyjskiej niż ukraińskiej. Węgrzy, niezależnie, czy popierają Orbána czy opozycję, mają zbliżone spojrzenie na kwestię tej wojny.

Państwa V4 stanowią w grupie tzw. nowej Unii jej rdzeń. Są to kraje o zbliżonych tradycjach w zakresie kultury politycznej, będące na podobnym poziomie rozwoju gospodarczego, ale by znaczyć więcej – muszą mówić jednym głosem.

Problem z Węgrami i Serbią

Na początku października w Budapeszcie spotkali się premier Węgier Viktor Orbán, kanclerz Austrii Karl Nehammer i prezydent Serbii Aleksandar Vučić. Najważniejszym tematem tego szczytu była współpraca w celu powstrzymania nielegalnej imigracji, choć nie da się ukryć, że te trzy kraje łączy także zupełnie inne od reszty Europy spojrzenie na Rosję. Austria jest oficjalnie neutralna, ale Serbia i Węgry wydają się najbardziej prorosyjskimi krajami w UE po Białorusi.

Władze Węgier i Serbii potwierdziły plany budowy 128-km rurociągu, który będzie nową nitką naftociągu Przyjaźń transportującego rosyjską ropę. Inwestycja ma zbliżyć do siebie sektory energetyczne obu państw. Współpraca rozumiana jest również jako jednoznaczna forma sprzeciwu wobec stanowiska Brukseli, która dąży do uniezależnienia się od dostaw surowców energetycznych z Rosji. Co prawda obecnie funkcjonuje ropociąg JANAF, który biegnie przez Chorwację, jednak UE podjęła decyzję o nałożeniu limitu cen na dostawy ropy drogą morską. Połączenie przez Chorwację i Morze Adriatyckie zostanie zerwane w grudniu.