Rozwód z socjalizmem

Szwedzkie państwo dobrobytu upadło z hukiem. Porzuciwszy lewicową utopię, Szwedzi przeprosili się ze zdrowymi zasadami wolnorynkowej gospodarki

Wy­znaw­cy Joh­na Key­ne­sa nie­co spu­ści­li w tym ro­ku z to­nu. Ar­gu­ment, że zma­so­wa­ne wy­dat­ki pań­stwa są le­kar­stwem na kry­zys, po­legł w zde­rze­niu z rze­czy­wi­sto­ścią. Pa­cjent do­go­ry­wa. Go­spo­dar­ki Eu­ro­py i Ame­ry­ki po­grą­żo­ne są w naj­więk­szym kry­zy­sie od cza­sów wiel­kiej de­pre­sji. Tej sa­mej, któ­rą wspo­mnia­ny bry­tyj­ski eko­no­mi­sta, z po­dob­nym skut­kiem, ku­ro­wał 70 lat te­mu. Key­nes po­wró­cił do mu­zeum szko­dli­wych idei, ale le­wi­ca tak ła­two się nie pod­da­je.

Pięt­no so­cja­li­zmu

Dziś le­wi­co­we ha­sło brzmi: bodź­ce - nie, so­cja­lizm – tak. Ja­ko ar­gu­ment le­wi­co­wi pu­bli­cy­ści przy­wo­łu­ją przy­pa­dek Szwe­cji. Z bli­sko 4,5-pro­cen­to­wym wzro­stem go­spo­dar­czym, nad­wyż­ką bu­dże­to­wą, ma­le­ją­cym bez­ro­bo­ciem i dru­gą naj­sil­niej­szą wa­lu­tą na świe­cie, na tle za­dłu­żo­nej po uszy Eu­ro­py, Szwe­cja wy­glą­da jak wy­bryk na­tu­ry. Po co szu­kać da­lej i na­wo­ły­wać do ryn­ko­wych re­form, sko­ro moż­na po­wie­lić szwedz­ki mo­del – zda­ją się mó­wić le­wi­cow­cy.

Moż­na. Rzecz tyl­ko w tym, że szwedz­ki mo­del cu­du go­spo­dar­cze­go nie ma nic wspól­ne­go z so­cja­li­zmem. Prze­ciw­nie. To je­den z naj­no­wo­cze­śniej­szych i pro­ryn­ko­wych sys­te­mów spo­łecz­no­ – go­spo­dar­czych w Eu­ro­pie, je­śli nie na ca­łym świe­cie. W ran­kin­gu World Eco­no­mic Fo­rum Szwe­cja zna­la­zła się w tym ro­ku na 2. miej­scu pod wzglę­dem kon­ku­ren­cyj­no­ści, za­raz po Szwaj­ca­rii. Na in­dek­sie Eco­no­mic Fre­edom, wska­zu­ją­cym pań­stwa naj­bar­dziej przy­ja­zne dla biz­ne­su, Szwe­cja zna­la­zła się na 21. miej­scu. Przed Bel­gią, Fran­cją, Niem­ca­mi i oczy­wi­ście Pol­ską.

To praw­da, że Szwe­cja nie za­wsze by­ła kra­jem mle­kiem i wol­no­ścią go­spo­dar­czą pły­ną­cym. So­cja­lizm od­ci­snął tu pięt­no swo­jej 20-let­niej obec­no­ści. La­ta 70. i 80. po­przed­nie­go wie­ku, cza­sem jesz­cze na­zy­wa­ne przez le­wi­co­wych ide­ali­stów „szwedz­kim mo­de­lem", tra­gicz­nie za­pi­sa­ły się w hi­sto­rii kra­ju. Wy­star­czy­ło po­ko­le­nie, że­by z jed­ne­go z naj­bo­gat­szych państw na zie­mi Szwe­cja sto­czy­ła się na sam dół eu­ro­pej­skiej dra­bi­ny do­bro­by­tu. Sys­tem, któ­ry miał do­wieść, że le­wi­co­wa in­ży­nie­ria nie tyl­ko mo­że świat uczy­nić spra­wie­dliw­szym i rów­niej­szym, ale też za­pew­nić po­wszech­ny do­bro­byt, dziś jest ży­wym świa­dec­twem de­struk­cyj­nej ro­li so­cja­li­zmu.

W po­ło­wie XIX w. Szwe­cja by­ła jed­nym z bied­niej­szych państw Eu­ro­py.

W 1851 r. ba­ron Jo­han Au­gust Gri­pen­stedt ocza­ro­wa­ny ide­ami fran­cu­skie­go eko­no­mi­sty Clau­de'a Ba­stia­ta prze­ko­nał rzą­dzą­cych do do ca­łe­go sze­re­gu wol­no­ryn­ko­wych roz­wią­zań, któ­re mia­ły zbli­żyć Szwe­cję do Eu­ro­py i po­zwo­lić jej uczest­ni­czyć w re­wo­lu­cji prze­my­sło­wej, za­pew­nia­jąc kró­le­stwu cu­dow­ną trans­for­ma­cję. Kul­mi­na­cja stop­nio­wo wpro­wa­dza­nych re­form przy­pa­da­ją­ca na rok 1864, z Gri­pen­sted­tem ja­ko mi­ni­strem fi­nan­sów, po­ło­ży­ła fun­da­ment pod jed­ną z naj­cie­kaw­szych trans­for­ma­cji go­spo­dar­czych prze­ło­mu wie­ków.

W 1890 ro­ku Szwe­cja mo­gła się po­chwa­lić no­wo­cze­sną unią han­dlo­wą z Fran­cją, unia­mi mo­ne­tar­ny­mi z są­sia­du­ją­cy­mi pań­stwa­mi skan­dy­naw­ski­mi, naj­szyb­szym wzro­stem go­spo­dar­czym i jed­ną z naj­lep­szych uczel­ni tech­nicz­nych na kon­ty­nen­cie. Dy­na­micz­ny wzrost go­spo­dar­czy i wzrost do­bro­by­tu na prze­ło­mie wie­ku po­zwo­lił kró­le­stwu wal­czyć o pal­mę pierw­szeń­stwa ze Sta­na­mi Zjed­no­czo­ny­mi Ame­ry­ki.

Mo­że dla­te­go też fa­scy­na­cja so­cja­li­zmem do­tar­ła tu sto­sun­ko­wo póź­no. Ale kie­dy wresz­cie le­wi­ca do­bra­ła się do wła­dzy, to szyb­ko nad­ra­bia­ła stra­co­ne la­ta. W la­tach 70. sto­pa po­dat­ko­wa wzro­sła nie­mal dwu­krot­nie. Wpro­wa­dzo­no po­da­tek od nad­mier­ne­go bo­gac­twa, co mia­ło po­móc w zni­we­lo­wa­niu dys­pro­por­cji spo­łecz­nych. Przed­się­bior­cy czy uzna­ni pi­sa­rze od­da­wa­li do 80 proc. swo­ich za­rob­ków pań­stwu.

Ho­mo sve­den­sis

W wal­ce o rów­no­upraw­nie­nie płci wpro­wa­dzo­no niezna­ne wcze­śniej za­pi­sy da­ją­ce ko­bie­tom bez­pre­ce­den­so­we przy­wi­le­je. Wy­da­wa­ło się, że zmia­ny przy­no­szą efek­ty: fak­tycz­nie wy­raź­nie wzro­sła liczb za­trud­nio­nych ko­biet. Za­ra­bia­ły one co­raz le­piej i rze­czy­wi­ście za­czę­ły za­ni­kać dys­pro­por­cje mię­dzy płcia­mi.

Jed­nak szyb­ko oka­za­ło się, że no­we roz­wią­za­nia są naj­bar­dziej do­tkli­we by­ły dla sa­mych ko­biet. Ela­stycz­ny czas pra­cy, do­dat­ki fi­nan­so­we, dłu­gie urlo­py ma­cie­rzyń­skie i urlo­py na żą­da­nie spo­wo­do­wa­ły, że pra­co­daw­cy nie­chęt­nie awan­so­wa­li ko­bie­ty. A dzia­ło się to wte­dy, kie­dy ich ko­le­żan­ki z in­nych państw Eu­ro­py za­czy­na­ły ro­bić za­wrot­ne ka­rie­ry biz­ne­so­we.

Cie­ka­we, że w tym sa­mym okre­sie w USA wpro­wa­dzo­no po­dob­ny me­cha­nizm, ty­le, że do­ty­czył on mniej­szo­ści ra­so­wych. Spe­cjal­ne kwo­ty za­trud­nie­nio­we dla Afro­ame­ry­ka­nów po­zwo­li­ły im wejść na ry­nek pra­cy, jed­nak za­wsze po­dejrz­li­wie pod­cho­dzo­no do ich kom­pe­ten­cji i blo­ko­wa­no ścież­kę awan­su na­wet tych naj­bar­dziej pra­co­wi­tych i zdol­nych.

W 1995 ro­ku Szwe­cja mia­ła je­den z naj­niż­szych współ­czyn­ni­ków ko­biet na sta­no­wi­skach me­ne­dże­rów. Po­nad­to wy­so­kie po­dat­ki i kosz­ty pra­cow­ni­cze spo­wo­do­wa­ły, że szwedz­kie fir­my sta­wa­ły się co­raz mniej kon­ku­ren­cyj­ne. Ale le­wi­co­wy rząd nie pod­da­wał się pra­wom ryn­ku. Za po­mo­cą wy­so­ki­mi ba­rier han­dlo­wych ogra­ni­czał do­stęp tań­szych pro­duk­tów z za­gra­ni­cy.

W 1970 ro­ku, w przed­dzień naj­więk­szych so­cja­li­stycz­nych re­form, Szwe­cja by­ła na czwar­tym miej­scu na świe­cie pod wzglę­dem do­cho­du na­ro­do­we­go na gło­wę miesz­kań­ca. Dwa­dzie­ścia lat póź­niej – na trzy­na­stym. Przez te wszyst­kie la­ta re­al­ne pen­sje wzro­sły za­le­d­wie o je­den punkt pro­cen­to­wy. Skur­czy­ła się pro­duk­cja prze­my­sło­wa, a bez­ro­bo­cie w koń­cu lat 80. się­gnę­ło już bli­sko 13 proc. Ale też ni­gdy wcze­śniej tak bar­dzo nie opła­ca­ło się być bez­ro­bot­nym w Szwe­cji.

„Szwedz­ki eks­pe­ry­ment XX wie­ku, po­dob­nie jak eks­pe­ry­ment so­wiec­ki, był eks­pe­ry­men­tem eko­no­micz­nym (nie tyl­ko po­dat­ko­wym), a tak­że eks­pe­ry­men­tem spo­łecz­nym" – pi­sał pro­fe­sor Jan Wi­niec­ki. W ar­cy­in­te­re­su­ją­cym opra­co­wa­niu zwra­cał uwa­gę, że rzą­dzą­cy sta­wia­li so­bie nie ce­le eko­no­micz­ne, ale spo­łecz­ne. Eli­ty so­cjal­de­mo­kra­tycz­ne wie­rzy­ły, że świat moż­na uszczę­śli­wiać tyl­ko za po­mo­cą „in­ży­nie­rii spo­łecz­nej". Fi­lo­zo­fia nie­wie­le róż­ni­ła się od fi­lo­zo­fii ko­mu­ni­stycz­nych przy­wód­ców w ZSRR – „praw­da, że in­ny­mi me­to­da­mi, ale też ogra­ni­cza­jąc wol­ność i pry­wat­ność" – pi­sał prof. Wi­niec­ki. Szwedz­ka le­wi­ca chcia­ła stwo­rzyć no­we­go so­cja­li­stycz­ne­go czło­wie­ka. Wi­niec­ki przez ana­lo­gię do ho­mo so­vie­ti­cu­sa na­zwał go ho­mo sve­den­sis.

Im trud­niej­sza by­ła sy­tu­acja go­spo­dar­cza, tym bar­dziej dra­stycz­ne sta­wa­ły się re­gu­la­cje i tym su­row­szy in­ter­wen­cjo­nizm. Nie mo­gąc po­do­łać fi­nan­so­wa­niu swo­je­go nie­na­tu­ral­ne­go sys­te­mu, rzą­dzą­cy mu­sie­li przej­mo­wać kon­tro­lę nad wy­dat­ka­mi i za­cho­wa­nia­mi swo­ich oby­wa­te­li. Szwe­cja sta­wa­ła się kra­jem co­raz bar­dziej znie­wo­lo­nym. Sy­tu­acja roz­wi­ja­ła się bo­wiem zgod­nie z teo­rią Lu­dwi­ga von Mi­se­sa, au­striac­kie­go eko­no­mi­sty uro­dzo­ne­go we Lwo­wie pod ko­niec XIX w., któ­ry twier­dził, że ogra­ni­cze­nie wol­no­ści go­spo­dar­czych mu­si pro­wa­dzić do dal­szej de­gra­da­cji swo­bód oby­wa­tel­skich. Pań­stwo mu­sia­ło więc re­gu­lo­wać nie tyl­ko cła, po­dat­ki i za­rob­ki, ale też spo­sób, w ja­ki oby­wa­te­le wy­da­wa­li co­raz cię­żej do­stęp­ne za­so­by.

Pod ko­niec lat 80. pań­stwo szwedz­kie po­dej­mo­wa­ło już nie­mal wszyst­kie de­cy­zje za swo­ich oby­wa­te­li. Rząd de­cy­do­wał o do­bo­rze szko­ły, przed­szko­la, o tym, ile kto po­wi­nien wy­da­wać na miesz­ka­nie, a ile na wy­po­czy­nek. Szwedz­ki mo­del ozna­czał sys­tem, w któ­rym – bez zna­ne­go z cza­sów PRL po­li­cyj­ne­go znie­wo­le­nia – uda­ło się w peł­ni pod­po­rząd­ko­wać ży­cie oby­wa­te­li urzęd­ni­czym de­cy­zjom.

Im spra­wie­dliw­szy (w prze­ko­na­niu le­wi­cy) sta­wał się szwedz­ki świat, tym bar­dziej nie­zno­śny ro­bił się dla oby­wa­te­li, przy­gnie­cio­nych po­dat­ka­mi i re­gu­la­cja­mi. W koń­cu lat 90. udział po­dat­ków w PKB do­cho­dził do 57 proc., a każ­da ko­lej­na ich pod­wyż­ka po­wo­do­wa­ła spa­dek wpły­wów do bu­dże­tu.

Po­wrót do rze­czy­wi­sto­ści

Pod ko­niec lat 80. rzą­dzą­cy po­szli po ro­zum do gło­wy i za­czę­li de­re­gu­lo­wać. Naj­pierw po­wo­li ob­ni­ża­jąc pod­sta­wo­wą sto­pę po­dat­ku do­cho­do­we­go, tnąc po­da­tek od nie­ru­cho­mo­ści i trans­ak­cji fi­nan­so­wych. Rów­no­le­gle za­ostrza­no po­li­ty­kę an­ty­in­fla­cyj­ną. Po pierw­szych suk­ce­sach przy­spie­szo­no tem­po re­form i już na po­cząt­ku lat 90. więk­szość branż, z wy­jąt­kiem ryn­ku pra­cy, zli­be­ra­li­zo­wa­no.

Znie­sio­no po­da­tek od nad­mier­ne­go bo­gac­twa, co za­owo­co­wa­ło po­wro­tem ka­pi­ta­łu do kra­ju. Zli­kwi­do­wa­no ogra­ni­cze­nia ce­no­we, a wraz z ni­mi wie­lo­war­stwo­we do­pła­ty, któ­re na­ro­sły przez 20 lat in­ży­nie­rii so­cja­li­stycz­nej. Rząd za­brał się za wy­prze­daż swo­ich nie­ru­cho­mo­ści i udzia­łów w fir­mach oraz ban­kach.

Po­łą­cze­nie dys­cy­pli­ny wy­dat­ko­wej, twar­dej po­li­ty­ki an­ty­in­fla­cyj­nej z ob­niż­ką świad­czeń so­cjal­nych przy­nio­sło efek­ty. W cią­gu 15 lat uda­ło się pań­stwu szwedz­kie­mu wy­co­fać z du­żej czę­ści so­cja­li­stycz­nych eks­pe­ry­men­tów, czy, jak to na­zy­wa prof. Wi­niec­ki, „maj­ster­ko­wa­nia fi­nan­so­we­go". Do­pro­wa­dzi­ło do wzro­stu re­al­nych płac o 35 proc. Był to je­den z naj­więk­szych sko­ków w Eu­ro­pie, nie li­cząc państw daw­ne­go blo­ku so­wiec­kie­go.

Naj­waż­niej­szą re­for­mą spo­łecz­ną by­ło wpro­wa­dze­nie vo­uche­rów edu­ka­cyj­nych. Pie­nią­dze po­dat­ni­ka wę­dro­wa­ły te­raz za uczniem nieza­leż­nie od te­go, do ja­kiej szko­ły ro­dzi­ce zde­cy­do­wa­li się go po­słać. Bo zno­wu de­cy­do­wa­li ro­dzi­ce, a nie pań­stwo. Za­ska­ku­ją­co szyb­ko pod­niósł się po­ziom szwedz­kich szkół, któ­re w cza­sie kil­ku­na­stu lat dzia­ła­nia le­wi­co­we­go mo­de­lu dra­ma­tycz­nie pod­upa­dły i ob­ni­ży­ły stan­dar­dy edu­ka­cyj­ne. Me­cha­nicz­nie przy­dzie­la­ne do­ta­cje dla pu­blicz­nych uczel­ni za­czę­to za­stę­po­wać kre­dy­ta­mi dla stu­den­tów.

Po­życz­ki edu­ka­cyj­ne po­zwa­la­ją dziś Szwe­dom po­dej­mo­wać na­ukę na naj­lep­szych uczel­niach świa­ta. Kre­dyt jest udzie­la­ny na bar­dzo do­god­nychwarunkach i spłacany do końca życia. Choć pozostał znaczącym obciążeniem budżetu państwa, to szybko pozwolił odrobić stracone lata w szwedzkiej edukacji.

Szwecja przeprowadziła też – w podobnym czasie co Polska – reformę systemu emerytalnego. Drastycznie ograniczono państwowy fundusz emerytalny, wprowadzono prywatny filar redystrybucyjny. Według nowych przepisów każdy zatrudniony może 2,5 proc. swoich zarobków (przed opodatkowaniem) zainwestować i w przyszłości otrzymywać uzupełnienie państwowej emerytury.

System ten doskonale zdaje egzamin. Może dlatego, że pieniędzmi nie zarządzają wskazane przez rząd fundusze, ale dowolne instytucje finansowe, w tym większość banków, które spełniają kryteria. To zapewniło konkurencję między firmami zarządzającymi pieniędzmi i drastyczne obniżenie kosztów obsługi.