Michał Górski: ETPC nie odniósł się do braku konsekwencji za odmowę aborcji

Europejski Trybunał Praw Człowieka opublikował niedawno swoje decyzje w sprawach (Grimmark p. Szwecji i Steen p. Szwecji). Okoliczności faktyczne obu spraw były podobne – obie kobiety pracowały jako pielęgniarki, a po odbyciu stosownych studiów uzupełniających chciały rozpocząć pracę jako położne. W rozmowach kwalifikacyjnych obie informowały, że z uwagi na swoje przekonania nie chcą uczestniczyć w zabiegach aborcji, deklarując chęć podejmowania wszelkich innych czySzpital prof. Chazana odmówił aborcji. Europejski Trybunał Praw Człowieka zajmie się skargą pacjentkinności położniczych, w tym oczywiście pomocy przy narodzinach i opieki nad noworodkami. Mimo braków kadrowych w kilku miejscach odmówiono im propozycji zatrudnienia, jako jedyny powód podając ich niezgodę na branie udziału w zabiegach przerywania ciąży.

Położne wniosły skargi najpierw do szwedzkiego rzecznika praw obywatelskich, a następnie do sądów, powołując się zwłaszcza na art. 9 Europejskiej konwencji praw człowieka (prawo do wolności myśli, sumienia i wyznania). Jednakże żadna z tych instytucji nie dopatrzyła się naruszenia praw obu kobiet, uznając, że pracodawca-ośrodek zdrowia może domagać się od położnych wykonywania wszystkich czynności zgodnych z obowiązującym prawem.

Czytaj także: Szpital prof. Chazana odmówił aborcji. Europejski Trybunał Praw Człowieka zajmie się skargą pacjentki

Po wykorzystaniu ścieżki krajowej odwołały się w 2017 roku do Europejskiego Trybunału Praw Człowieka. Orzeczenia w tym sprawach zostały wydane 11 lutego 2020 r., a opublikowane miesiąc później. Strasburski sąd odrzucił obie skargi jako niedopuszczalne, uznając je za „oczywiście bezzasadne" (ang. manifestly ill-founded). W dość lakonicznych uzasadnieniach swoich orzeczeń wskazał, że ingerencja w wolność sumienia i wyznania obu kobiet była „konieczna i proporcjonalna w społeczeństwie demokratycznym", z uwagi na przewidziane w szwedzkim prawie zapewnienie dostępu do zabiegu aborcji. Podkreślono przede wszystkim fakt, że szwedzkie władze muszą zapewnić, iż „korzystanie z wolności sumienia przez pracowników służby zdrowia nie będzie skutkować pozbawieniem możliwości z korzystania z tego zabiegu".

Trudno się pogodzić z takim stanowiskiem Europejskiego Trybunału Praw Człowieka, zwanego nieraz sumieniem Europy. Wielokrotnie pisano już o wolności sumienia jako podstawowym prawie człowieka, w tym o znaczeniu możliwości wyrażania „sprzeciwu sumienia" dla kwestii integralności i godności człowieka – także w stosunku do praw stanowionych. Tradycja w tym zakresie jest długa i sięga przynajmniej idei leżących u podstaw decyzji Antygony. To na sprzeciw sumienia powoływali się właśnie tzw. obdżektorzy wojenni, a przynajmniej od czasów Trybunału Norymberskiego wiemy, że odmowa przestrzegania prawa stanowionego jest w skrajnych sytuacjach wręcz obowiązkiem człowieka.

Krytycy klauzuli sumienia wskazują na możliwości nadużyć w tym zakresie, używając niekiedy argumentacji ad absurdum. W związku z tym, w doktrynie wypracowano szereg kryteriów umożliwiających określenie, w jakich sytuacjach sprzeciw sumienia powinien być objęty ochroną prawną. Są to m.in. szersza ochrona sprzeciwu biernego – czyli odmowy podejmowania konkretnych działań – niż aktywnego sprzeciwu, tj. dążenia jednostki do podjęcia działań zgodnie ze swoimi przekonaniami wbrew obowiązującemu prawu; zasada bezpośredniego związku – np. niechęć do finansowania armii nie może być, mimo popularnych idei H. D. Thoreau, przyczyną odmowy płacenia podatków, czy też ocena moralnego „ciężaru gatunkowego" zagadnienia (moral gravity).

Warto przy tym wskazać, że zdecydowana większość państw Rady Europy gwarantuje klauzulę sumienia pracownikom zawodów medycznych, a z 28 państw Unii Europejskiej jedynie Szwecja nie wprowadziła stosownych regulacji. Jest to o tyle istotne, że strasburski sąd bardzo często wskazuje na praktykę konstytucyjną państw jako jedno z podstawowych kryteriów wykładni praw człowieka. Co może jeszcze bardziej istotne, Trybunał w swoich decyzjach zbył milczeniem rezolucję Zgromadzenia Parlamentarnego Rady Europy (a więc ciała wybierającego sędziów ETPCz) nr 1973 z 2010 roku, w której w punkcie pierwszym explicicte potwierdzono, że „Żadna osoba, szpital ani instytucja nie może być przymuszona, pociągana do odpowiedzialności ani w żaden sposób dyskryminowana z powodu odmowy przeprowadzenia, udzielenia, asystowania lub podporządkowania się wykonaniu aborcji, spowodowania poronienia lub przeprowadzenia eutanazji albo jakiegokolwiek innego czynu, który mógłby spowodować śmierć ludzkiego embrionu lub płodu z jakiejkolwiek przyczyny".

Sprzeciw budzi także procedura przyjęta w tej sprawie przez Trybunał. Orzeczenie zostało wydane przez Komitet w składzie trzech sędziów, a w takiej formie zasadniczo rozpatruje się sprawy mniej kontrowersyjne – tymi większej wagi zajmuje się Izba składająca się z siedmiu sędziów. Tytułem porównania, w tym samym czasie siedmioosobowy skład wydał decyzję o niedopuszczalności skargi w sprawie naruszenia prawa do życia prywatnego obywateli tureckich z powodu zaniechań władz w zakresie powstrzymania trujących emisji produkowanych przez fabrykę znajdującą się blisko zabudowań mieszkalnych (decyzja z 4 lutego 2020 r., w sprawie Çiçek i inni p. Turcji), z kolei inny Komitet w składzie trzech sędziów w tym samym dniu co omawiane sprawy odrzucił skargę etnicznego Rosjanina dotyczącą odmowy lokalnych władz w Czelabińsku zarejestrowania stowarzyszenia w formie przewidzianej wyłącznie dla przedstawicieli mniejszości etnicznych (decyzja z 11 lutego 2020 r. w sprawie Panarin p. Rosji). Co przy tym szczególnie istotne, uznanie skargi za „oczywiście bezzasadną" wyklucza możliwość wniesienia apelacji do składu Wielkiej Izby (17 sędziów). Warto przypomnieć, że w wielu kontrowersyjnych sprawach Wielka Izba w drugiej instancji zmieniała orzeczenia – przykładowo w sprawie Lautsi p. Włochom Wielka Izba uchyliła wyrok Izby siedmiu sędziów stwierdzający, że krzyż wiszący w przestrzeni publicznej narusza prawa skarżącej wynikające z konwencji. Kwestia klauzuli sumienia w zakresie odmowy uczestniczenia w aborcji nie dostała tej szansy – w aspekcie proceduralnym została potraktowana na równi z fanaberią pewnego mieszkańca Czelabińska.

Autor jest adwokatem, doktorem nauk prawnych, współautorem blogów prawniczych

Zdrowie Publicystyka Prawa Pacjenta