Konsekwencje zamieszania wokół TK analizują eksperci

W artykule naszego autorstwa „Kto jest obrońcą konstytucji?" („Rz" z 12 grudnia 2015 r.) dotyczącym sporu wokół obsady personalnej i pozycji ustrojowej Trybunału Konstytucyjnego, zadaliśmy pytanie: „Czy mamy dzisiaj do czynienia tylko z naruszeniem zasad starego porządku prawno-politycznego czy aż z narodzinami porządku, w którym prezydent będzie odgrywał nową rolę?". Zamieszanie wokół TK dowodzi, że spory ustrojowe, o których pisaliśmy, nie tylko nie straciły na aktualności, lecz coraz pilniej wymagają rozstrzygnięcia.

Pisząc tamten artykuł, nie wiedzieliśmy, czy opisywany spór był jedynie zwykłym „kryzysem konstytucyjnym", jaki od czasu do czasu zdarza się w każdym państwie, czy też początkiem konstytuowania się nowego porządku prawnego. Dzisiaj jesteśmy nieco bliżsi odpowiedzi na to pytanie. Trybunał Konstytucyjny orzekł 9 marca 2015 r. (K 47/15) o niekonstytucyjności ustawy o zmianie ustawy o Trybunale Konstytucyjnym i wielu jej postanowień. Niezwłocznie po ogłoszeniu sentencji orzeczenia przedstawiciele Rady Ministrów zapowiedzieli, że nie zaistniały przesłanki jego publikacji, gdyż zostało wydane w trybie sprzecznym z obowiązującą ustawą, korzystającą z tzw. domniemania konstytucyjności, a ogłoszenie wyroku (komunikatu?) zostało dokonane w ramach „spotkania sędziów" TK. Widać, że formalnie obowiązująca ustawa zasadnicza („konstytucja pisana") nie przystaje do dynamiki życia zbiorowego, tj. do nowego faktycznego porządku politycznego („konstytucji rzeczywistej").

Między Schmittem a Kelsenem

Ujmując problem „wojny o Trybunał", w aspekcie socjologicznym, którego nie możemy nie dostrzec w analizie stosowania prawa, odwołujemy się ponownie do nauk Carla Schmitta, którego teorie sformułowane w czasie kryzysu tzw. republiki weimarskiej wydają się prawidłowo tłumaczyć sytuację: zgodnie z koncepcją Schmitta „polityczne" było to, co wywoływało podział na „my" i „oni", tworząc przy tym dynamikę najwyższego napięcia i przeciwieństwa. „My" to walcząca i zorganizowana grupa ludzi, która stoi na drodze innej, podobnie zorganizowanej grupy („oni"). Grupy te konkurują o zdobycie władzy nad państwem, tak by móc wykorzystać jego aparat do realizacji własnych celów, także marginalizacji przeciwnego stronnictwa. Czyż ten opis nie jest trafną charakterystyką dzisiejszej radykalnej „polityzacji" społeczeństwa i genezy kryzysu konstytucyjnego Rzeczypospolitej Polskiej?

W wyniku ostatnich wyborów prezydenckich i parlamentarnych do władzy doszedł opozycyjny obóz polityczny, zapowiadający gruntowną przebudowę państwa. Dysponuje on poparciem na tyle licznej części narodu, że przejął całkowitą kontrolę nad aparatem państwa. Wyjątkiem jest TK, którego członkowie zostali desygnowani przez siły dotychczas rządzące i który – nie ukrywajmy tego podtekstu – jest podejrzewany o chęć zahamowania zmian poprzez uznawanie kolejnych aktów prawnych za niekonstytucyjne.

W 2016 r. skonfrontowały się dwa obozy polityczne i dwie zasady konstytuujące liberalną demokrację. Z jednej strony dostrzegamy numeryczną większość suwerennego Narodu, która opowiedziała się za zaproponowanymi zmianami (zasada demokratyczna), z drugiej przeciwną tym zmianom mniejszość, która chce je zablokować, odwołując się do czegoś, co Jürgen Habermas określił mianem „patriotyzmu konstytucyjnego", czyli do ponadczasowych zasad konstytuujących liberalne państwo prawa. Mniejszość ta postrzega TK jako gwaranta stłumienia spodziewanej rewolucji prawnej.

Analizując problem na płaszczyźnie prawnej, mamy do czynienia z fundamentalnym sporem dogmatyki prawnej i prawniczego pozytywizmu ze zwolennikami przekonania o wyższości decyzji politycznych nad normami prawnymi w sytuacjach dla państwa szczególnych. Z jednej strony widzimy uczniów Hansa Kelsena, opowiadających się za liberalnym państwem prawa, którego nominalnym gwarantem jest sąd konstytucyjny, z drugiej zaś ze zwolennikami schmittiańskiego decyzjonizmu. Ci ostatni zapewne nie znają pism Schmitta, ale takie rozumienie porządku prawnego nie jest całkowicie obce polskiej tradycji prawnej, m.in. podobne poglądy głosili przedwojenni sanacyjni konstytucjonaliści, a w okresie PRL zbliżone tezy ustrojowe przedstawiał Stanisław Ehrlich.

Jest kilka możliwości

Nie ulega wątpliwości, że wyrok (?) TK, o którym piszemy, dotyczył ustawy o zmianie ustawy o Trybunale, a więc Trybunał de facto orzekał we własnej sprawie, co musi się kłócić z treścią paremii, którą zna każdy prawnik – nemo iudex in causa sua. Pozwala to negować jego prawowitość. Niestety, nie wydaje się możliwe znalezienie rozwiązania zadowalającego wszystkich, a strony sporu nie wykazują zdolności do kompromisu, wzajemnie nie uznając legalności swoich poczynań. Doszło do poważnego kryzysu konstytucyjnego, w którego rozwiązanie na gruncie obowiązującej ustawy zasadniczej i przy obecnym układzie politycznym wierzą już nieliczni. Trybunał nie posiada mocy dla wykonywania swoich orzeczeń, które Rada Ministrów i jej zaplecze parlamentarne zdają się traktować jako prywatny pogląd kilkunastu osób zebranych w gmachu Trybunału. W związku z przejęciem przez ministra sprawiedliwości Zbigniewa Ziobrę kompetencji prokuratora generalnego nie należy się także spodziewać, aby któryś z prokuratorów wszczął i skutecznie prowadził postępowanie przygotowawcze w związku z zaniechaniem publikacji wyroku TK w Dzienniku Ustaw.

W tej chwili w Polsce dyskutowane są co do zasady dwie możliwości prawno-polityczne:

1. TK będzie funkcjonował, wydawał wyroki i uznawał wadliwość prawną kolejnych ustaw przyjmowanych przez większość sejmową na podstawie „starej" ustawy, jednak jego orzeczenia nie będą publikowane, a Sejm RP, Rada Ministrów i podległa jej administracja będą stały na stanowisku, że te wyroki są ferowane wedle zasad niezgodnych z obowiązującą ustawą o TK, czyli są niewiążącymi prawnie prywatnymi opiniami prawnymi kilkunastu sędziów, którzy nie tworzą jednak organu konstytucyjnego. Oznaczałoby to całkowitą deprecjację TK i praktyczne wyeliminowanie go z wpływu na proces tworzenia prawa w Polsce.

2. Sejm RP i Rada Ministrów ulegną presji międzynarodowej, w szczególności ze strony Unii Europejskiej, w wyniku której wyrok TK zostanie uznany przez pozostałe ośrodki władzy za prawowity i zostanie opublikowany. Sejm znowelizuje ustawę o TK w myśl tego orzeczenia lub przywróci stan prawny sprzed nowelizacji. Byłoby to zwycięstwo kelsenowskiego pozytywistycznego normatywizmu, koniec rewolucji zapowiadanej przez polityków PiS i przeciwnicy tej partii mogliby rzec, że ponownie l'ordre regne a Varsovie.

Każda z tych możliwości jest obiektywnie szkodliwa. Pierwsza oznacza faktyczną likwidację TK, a druga poniżenie państwa polskiego na forum międzynarodowym. W naszym przekonaniu istnieją hipotetycznie dwie inne możliwości rozwiązania tego kryzysu, o których nie debatują ani prawnicy, ani politycy: