Istotą instytucji profesjonalnego pełnomocnika powoływanego z urzędu jest potrzeba zapewnienia jak najlepszej ochrony prawnej interesów osoby, dla której zostaje on powołany. Polskie prawo – tak w postępowaniu cywilnym, jak i karnym – przewiduje możliwość wyznaczenia z urzędu pełnomocnika i obrońcy. Różnica między tymi procedurami jest dość wyraźna. To w ramach pierwszej przewidziano co do zasady, iż pomoc pełnomocnika ma charakter fakultatywny, a pełnomocnika z urzędu wyznacza się, gdy strona zwolniona przez sąd od kosztów sądowych w całości lub części domaga się ustanowienia adwokata lub radcy prawnego. Sąd uwzględni wniosek, jeżeli udział adwokata lub radcy prawnego w sprawie uzna za potrzebny oraz gdy spełnione są pozostałe warunki.
Wyjątek od ogólnej zasady ustanawiania pełnomocnika z urzędu w postępowaniu cywilnym wprowadza art. 48 ustawy o ochronie zdrowia psychicznego z 19 sierpnia 1994 r. (ustawa). Zgodnie z nim sąd opiekuńczy może ustanowić dla osoby, której postępowanie dotyczy bezpośrednio, adwokata z urzędu, nawet bez złożenia wniosku, jeżeli owa osoba ze względu na stan zdrowia psychicznego nie jest zdolna do złożenia wniosku, a sąd uzna udział adwokata w sprawie za potrzebny. Rozwiązanie takie wydaje się daleko niewystarczające, jeśli zważyć, że postępowanie w przedmiocie przymusowego leczenia dotyczy najczęściej ludzi chorych, zupełnie bezradnych i nieorientujących się w swoich prawach.
W postępowaniu karnym
Z kolei w przepisach postępowania karnego ustawodawca enumeratywnie wymienił, w jakich okolicznościach podejrzany/oskarżony musi mieć obrońcę z urzędu. Jedną z przesłanek wyznaczenia przez sąd obrońcy z urzędu jest uzasadniona wątpliwość co do poczytalności podejrzanego/oskarżonego. To zaś oznacza, że prowadzący postępowanie przygotowawcze, jeśli tylko poweźmie wątpliwość co do stanu zdrowia podejrzanego, ma złożyć w sądzie wniosek o wyznaczenie obrońcy z urzędu. Tak umocowany obrońca powinien brać udział w rozprawach przed sądem: pierwszej instancji, odwoławczym (art. 450 § 1 k.p.k.) i kasacyjnym (art. 450 § 1 w zw. z art. 518 k.p.k.) oraz w tych posiedzeniach, w których obowiązkowy jest udział oskarżonego.
Od momentu wyznaczenia obrońcy z urzędu podejrzany ma rzeczywistą ochronę, niezbędną według prowadzącego postępowanie przygotowawcze z uwagi na stan zdrowia psychicznego. To zaś oznacza, że bez względu na ewentualny stopień zaawansowania choroby osoby podejrzanej adwokat musi podejmować czynności na korzyść podejrzanego.
Jeśli oskarżony w postępowaniu sądowym nie miał obrońcy (w wypadkach określonych w art. 79 § 1 i 2 k.p.k.) lub obrońca nie brał udziału w czynnościach, w których jego udział był obowiązkowy, wydane orzeczenie podlega uchyleniu, niezależnie od granic zaskarżania i podniesionych zarzutów (art. 439 § 1 pkt 10 k.p.k.). Pojęcie „wątpliwość co do poczytalności" obejmuje swym zakresem obiekcje co do tego, czy w konkretnym przypadku nie występuje jakiekolwiek ograniczenie poczytalności (a więc i to znajdujące się poniżej progu określonego w art. 31 § 2 k.k.). Nie jest przy tym konieczne, aby owo ograniczenie wykazać, wystarczy uprawdopodobnienie.