Ponad dwa lata temu Zespół Ekspertów Samorządowych Fundacji Batorego podjął się cyklicznego obliczania „wskaźnika samorządności”. Indeks ten może przyjmować wartości od 0 do 100. Im wyższa, tym silniejsza pozycja samorządu lokalnego w różnych jego aspektach: siły ustrojowej i politycznej, kondycji (w tym samodzielności) finansowej oraz zakresu kompetencji w wykonywaniu zadań publicznych. W celach porównawczych jako punkt startu przyjęto rok 2014. Opublikowane właśnie najnowsze wyniki indeksu samorządności odnoszą się do końca 2023 r., obrazują więc sytuację pod koniec poprzedniej kadencji władz samorządowych i są zarazem bilansem zakończenia ośmioletnich rządów Zjednoczonej Prawicy.
Czytaj więcej
Relacja samorząd lokalny – władza centralna powinna się zmienić. Potrzebne są zmiany ustawowe by samorządy uzyskały samodzielność finansową i decyzyjną.
W ciągu minionej dekady wartość Indeksu systematycznie się obniżała i na koniec roku 2023 była o ponad 25 pkt proc. niższa niż w 2014. Indeks samorządności spadł z 73,58 w 2014 r. do zaledwie 47,79 w 2023 r. Najbardziej obniżyła się w tym czasie siła polityczna samorządu (z 20,75 do zaledwie 3,75). Zmiany te znalazły także odbicie w międzynarodowych, zleconych przez Komisję Europejską badaniach Local Autonomy Index (wskaźnik autonomii lokalnej). Po 2014 r. Polska utraciła pozycję lidera samorządności i decentralizacji w Europie Środkowo-Wschodniej, a w skali wszystkich krajów europejskich przesunęła się z ok. szóstego miejsca na pozycję w połowie drugiej dziesiątki rankingu.
Skąd się brały i co oznaczały w praktyce zmiany wartości poszczególnych elementów Indeksu samorządności
Jeśli chodzi o zakres zadań, za jakie odpowiadają samorządy, nie notowaliśmy daleko idących zmian, choć czasem administracja rządowa traktowała samorządy jako agencje rządowe do spraw nadzwyczajnych. I tak na przykład: na kilka lat powierzono im realizację programu 500+, oczekiwano działań związanych ze zwalczaniem Covid-19 albo z zaopatrzeniem w węgiel jesienią 2022 r., ale zmiany te nie miały zasadniczego znaczenia dla pozycji i autonomii samorządów lokalnych.
Także i w ostatnim roku nie było dużych zmian w zakresie zadań samorządów, zmieniała się jednak swoboda formułowania lokalnej polityki związanej z usługami świadczonymi przez samorządy. Ograniczenie kompetencji samorządów gminnych w zarządzaniu oświatą na rzecz kuratoriów, odebranie prawa ustalania cen wody i ścieków czy odebranie samorządom miejskim prawa decydowania o zagospodarowaniu niektórych prestiżowych fragmentów miast – to przykłady powolnego, ale systematycznego ograniczania swobody decyzyjnej samorządów.
