Powtórka z apelacji i zażaleń - kazusy na egzamin zawodowy dla kandydatów na adwokatów i radców

Egzamin zawodowy dla przyszłych adwokatów i radców prawnych 2020 zaplanowano na 24 do 27 marca.

24 marca o godz. 10 odbędzie się część pierwsza, obejmująca rozwiązanie zadania z zakresu prawa karnego. Następnie w kolejności: zadanie z zakresu prawa cywilnego lub rodzinnego, zadanie z prawa gospodarczego, a w ostatnim dniu dwa zadania: zakresu prawa administracyjnego i z zasad wykonywania zawodu lub zasad etyki. Jak co roku wraz z Wydawnictwem CH Beck pomagamy przygotować się do egzaminu. Dziś druga część powtórki z bloku karnego. Przypominamy przepisy regulujące postępowanie zażaleniowe, publikujemy także wzory zażaleń na konkretne decyzje sądów.

Czytaj też: Egzaminy prawnicze 2020 - kazusy z prawa karnego

Drugi środek odwoławczy

Zażalenie jest drugim obok apelacji zwykłym środkiem odwoławczym, którego zasadniczą funkcją jest umożliwienie stronie kwestionowania decyzji procesowych zapadających w toku postępowania, które naruszają jej prawa i interesy. Możliwość zainicjowania kontroli zażaleniowej nie rozciąga się jednak na wszelkie decyzje procesowe. Reguły określające dopuszczalność zażalenia ujęte zostały w treści art. 459 k.p.k.

Zgodnie z tym przepisem oraz przy uwzględnieniu dyspozycji art. 466 k.p.k. zażalenie przysługuje na:

1) postanowienia lub zarządzenia zamykające drogę do wydania wyroku, chyba że ustawa stanowi inaczej;

2) postanowienia co do środka zabezpieczającego (o zastosowaniu, dalszym stosowaniu, o modyfikacjach dokonanych w toku ich stosowania, o odmowie zastosowania);

3) inne postanowienia lub zarządzenia w wypadkach przewidzianych w ustawie (np. postanowienia w przedmiocie środka zapobiegawczego).

Ponadto stosownie do treści art. 467 § 1 k.p.k. w wypadkach przewidzianych w kodeksie postępowania karnego dopuszczalne jest złożenie zażalenia na czynności lub zaniechanie czynności, np. zażalenie na bezczynność organu, któremu złożono zawiadomienie o przestępstwie (art. 306 § 3 k.p.k.).

Zasadniczo zażalenie wnosi się w terminie siedmiu dni od daty ogłoszenia postanowienia, a jeśli ustawa nakazuje doręczenie postanowienia – od daty doręczenia. Na tle powyższego unormowania pojawia się kilka kwestii wymagających odnotowania. Po pierwsze, ustawodawca przewiduje też sytuacje, w których termin do wniesienia zażalenia jest krótszy: przy zażaleniu na postanowienia w przedmiocie nadania statusu świadka incognito (trzy dni – art. 184 § 5 k.p.k. ), przy zażaleniu na postanowienie w przedmiocie przekazania osoby ściganej europejskim nakazem aresztowania (trzy dni – art. 607l § 3 k.p.k.). Po drugie, jeżeli odwołujący się złoży wniosek o sporządzenie na piśmie oraz doręczenie uzasadnienia wyroku, zażalenie na zawarte w wyroku rozstrzygnięcie w przedmiocie kosztów lub opłat można wnieść w terminie przewidzianym do wniesienia apelacji (art. 460 zd. 2 k.p.k.).

Kluczowe pozostaje natomiast, aby prawidłowo zidentyfikować moment, w którym rozpoczyna swój bieg termin na wniesienie zażalenia. O tym, czy w konkretnym przypadku orzeczenie lub zarządzenie podlega ogłoszeniu, czy też powinno zostać doręczone z urzędu stronie, decydują reguły promulgacji i doręczania orzeczeń zawarte w art. 100 k.p.k. Należy mieć zwłaszcza na uwadze, że orzeczenia lub zarządzenia wydane na rozprawie ogłasza się ustnie (art. 100 § 1 k.p.k.). Orzeczenie lub zarządzenie wydane na posiedzeniu jawnym ogłasza się ustnie. Jeżeli na ogłoszeniu nikt się nie stawił, można uznać wydane orzeczenie lub zarządzenie za ogłoszone (art. 100 § 1a k.p.k.).

Obowiązek doręczenia postanowienia lub zarządzenia dotyczy natomiast tych decyzji procesowych, na które przysługuje środek zaskarżenia i które zostały wydane poza rozprawą, chyba że podmiot uprawniony do wniesienia środka zaskarżenia był obecny przy ogłoszeniu postanowienia albo zarządzenia (art. 100 § 4 k.p.k.).

Sprawą kluczową pozostaje więc niejednokrotnie kwestia obecności oskarżonego lub jego obrońcy podczas ogłoszenia postanowienia, które podlega zaskarżeniu. W szczególny sposób dotyczy to sytuacji związanych z biegiem terminu do złożenia zażalenia na postanowienie o przedłużeniu stosowania tymczasowego aresztowania. Co do zasady w przypadku, gdy obrońca nie był przy promulgacji postanowienia, zostanie mu ono doręczone z urzędu wraz z uzasadnieniem. Jeśli jednak obrońca był przy ogłoszeniu postanowienia, to stosownie do art. 100 § 4 k.p.k. postanowienie to nie zostanie mu doręczone z urzędu.

Doręczenia

Jeśli skorelować to z unormowaniem art. 460 k.p.k. , nie ulega wątpliwości, że siedmiodniowy termin na złożenie zażalenia biegnie od daty ogłoszenia postanowienia. Warto jednak zwrócić uwagę, że w praktyce przyjęto za dopuszczalne rozpoznanie zażalenia obrońcy wniesionego po upływie terminu zawitego liczonego od dnia ogłoszenia postanowienia na posiedzeniu, na którym był on obecny, jednakże przed upływem terminu rozpoczynającego się od doręczenia odpisu postanowienia oskarżonemu, który w posiedzeniu nie uczestniczył. Jeżeli natomiast postanowienie takie ogłoszone zostało w obecności oskarżonego, to złożenie wniosku o doręczenie odpisu postanowienia w przedmiocie przedłużenia stosowania tymczasowego aresztowania oraz doręczenie tegoż orzeczenia przez sąd, nie ma wpływu na bieg terminu do wniesienia zażalenia na to postanowienie. Zatem nie uprawnia to strony do wniesienia zażalenia – w tym niejako „dodatkowym" terminie – liczonym od daty doręczenia odpisu postanowienia.

Dawniej w orzecznictwie wątpliwości budziło również to, od kiedy rozpoczyna się bieg terminu do wniesienia zażalenia na postanowienie o ukaraniu karą porządkową. Istniejące w tym zakresie rozbieżności rozstrzygnął Sąd Najwyższy, wskazując, że postanowienie o ukaraniu karą porządkową, wydane na podstawie art. 285 § 1 lub § 1a k.p.k., doręcza się z urzędu, na podstawie art. 286 k.p.k. , ukaranemu. Termin do wniesienia zażalenia biegnie zatem, zgodnie z art. 460 k.p.k., od dnia doręczenia postanowienia, podobnie jak termin do złożenia usprawiedliwienia niestawiennictwa zakreślony w art. 286 k.p.k. Przyjmuje się również, że doręczenia wymagają następujące decyzje procesowe pozostające w sferze stosowania środków dyscyplinujących uczestników postępowania karnego:

1) zarządzenie o zatrzymaniu i przymusowym doprowadzeniu oskarżonego wydane na rozprawie w stosunku do oskarżonego lub świadka;

2) zastosowanie kary porządkowej aresztowania wobec świadka;

3) wymierzenie obrońcy lub pełnomocnikowi kary pieniężnej za nieusprawiedliwione niestawiennictwo na rozprawie .

Zażalenie musi spełniać analogiczne wymogi formalne jak apelacja, gdyż przepisy Rozdziału 48 k.p.k. stosuje się do obu wskazanych wyżej zwykłych środków odwoławczych. Odmiennie uregulowana jest jednak kwestia odpisów zażalenia. Zgodnie bowiem z treścią art. 461 § 1 k.p.k. do zażalenia niezbędne jest dołączenie odpowiedniej liczby jego odpisów jedynie, gdy zaskarżone zostało postanowienie kończące postępowanie w sprawie. Liczba odpisów powinna odpowiadać liczbie osób, których dotyczy zaskarżone postanowienie (art. 461 § 1 k.p.k.). Z praktycznych względów obrońca lub pełnomocnik nie załączają jednak odpisu dla strony, która jest przez nich reprezentowana.

Posiedzenie sądu

Zgodnie z treścią art. 464 k.p.k. udział stron, obrońców i pełnomocników w postępowaniu zażaleniowym ograniczony jest do wypadków posiedzeń sądu odwoławczego rozpoznającego zażalenie na:

1) postanowienie kończące postępowanie;

2) postanowienie w przedmiocie środka zapobiegawczego innego niż tymczasowe aresztowanie;

3) postanowienie w przedmiocie zabezpieczenia majątkowego;

4) zatrzymanie.

Odrębnie i w sposób dość problematyczny uregulowana jest kwestia udziału oskarżonego oraz jego obrońcy w posiedzeniu sądu w przedmiocie tymczasowego aresztowania. Przede wszystkim trzeba zwrócić uwagę, że ustawodawca różnicuje tę kwestię w przypadku zastosowania tego środka po raz pierwszy (art. 249 § 3 k.p.k.) oraz przedłużenia stosowania tego środka (art. 249 § 5 k.p.k. ).

W tym pierwszym przypadku obligatoryjnie przewidziany jest udział oskarżonego, którego należy przesłuchać, chyba że jest to niemożliwe z powodu jego ukrywania się lub nieobecności w kraju. Jeśli w sprawie ustanowiony jest obrońca, sąd jest zobowiązany dopuścić go do udziału w tej czynności. Sąd nie ma natomiast obowiązku zawiadamiać obrońcy o terminie tego przesłuchania, chyba że oskarżony o to wnosi, a nie utrudni to przeprowadzenia czynności. Przyjmuje się przy tym, że zawiadomienie obrońcy może nastąpić w każdy dostępny sposób, nawet kilka godzin przed terminem przesłuchania. Natomiast sąd obowiązkowo zawiadamia prokuratora i w piśmiennictwie trafnie wskazuje się, że następuje tutaj zachwianie zasady równości broni. W praktyce zmusza to również obrońcę, który chciałby wziąć udział w przedmiotowym posiedzeniu, do przejęcia inicjatywy i ustalania telefonicznie w sekretariacie wydziału, czy i na jaką godzinę zostało wyznaczone posiedzenie aresztowe.

Obrońca ma natomiast prawo wziąć udział w posiedzeniu sądu dotyczącym przedłużenia stosowania tymczasowego aresztowania oraz rozpoznania zażalenia na zastosowanie lub przedłużenie tego środka zapobiegawczego. Na żądanie oskarżonego, który nie ma obrońcy, wyznacza się do tej czynności obrońcę z urzędu. Sąd jest zatem zobligowany zawiadomić obrońcę o terminie tego posiedzenia, jednak niestawiennictwo obrońcy należycie zawiadomionego o terminie nie tamuje rozpoznania sprawy (art. 249 § 5 k.p.k. ).

Konstrukcja zażalenia nie powinna jakoś szczególnie różnić się od konstrukcji apelacji. Ponieważ jednak kwestionowane są z reguły różne decyzje procesowe o charakterze incydentalnym, mniejszego znaczenia nabiera postawienie zarzutów związanych z oceną materiału dowodowego, na pierwszy plan zaś wybija się zarzut error in procedendo.

Warto natomiast zwrócić uwagę, że z istoty postępowania zażaleniowego wynika, iż orzeczenie reformatoryjne przyjmować może tu postać uchylenia zaskarżonego orzeczenia. Wydanie nowego, zmienionego orzeczenia jest bowiem zbędne, co ma miejsce np. w przypadku uchylenia środka zapobiegawczego. Przykładowo nie ma więc sensu wnosić w zażaleniu o odmowę wszczęcia śledztwa o „uchylenie zaskarżonego postanowienia i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania Prokuraturze Rejonowej w G.", bowiem wystarczające jest tu wyeliminowanie z obrotu prawnego postanowienia o odmowie wszczęcia śledztwa poprzez jego uchylenie i z tego już tylko powodu prokuratura będzie musiała dalej zająć się sprawą .