Plus Minus: Jako społeczeństwo przechodzimy audyt?

W pewnym sensie tak. Dziś rano dostałem SMS z takim pytaniem testowym: jak skończysz tę kwarantannę będziesz: a) 10 kg cięższy b) w ciąży c) rozwiedziony?

Może wszystko razem.

No właśnie to była odpowiedź „d"! Żartobliwy test, ale mamy pewien kłopot. Takie problemy generuje praktycznie każda sytuacja, w której musimy się na nowo zorientować w przestrzeni dookoła nas. Chodzi nie tylko o przestrzeń fizyczną, ale również psychologiczną i socjologiczną. Musimy na nowo wygospodarować czas i się zorientować, jak zmienić codzienne nawyki, by były trochę bardziej sensowne.

Wszystko to w sytuacji, gdy bardzo się boimy.

Musimy trochę oswoić strach. Lęk przed tym, co przyniesie następny dzień, jest w każdym z nas. Do pewnego stopnia jest to test, jak potrafimy się zachować w zmieniających się okolicznościach. Sprawdzian naszych związków, czy są sensowne i poukładane. Umówmy się, że to jest trochę trudniejsze niż święta Bożego Narodzenia, gdy przez kilka dni możemy udawać, że wszystko jest w porządku.

Sytuacja jest filmowa: znaleźliśmy się w nieco tandetnym horrorze, tylko nie możemy wcisnąć pauzy czy wyjść z kina. W zasadzie to nasze lęki są uzasadnione.

Jeżeli to jest podstawowy lęk, czy przeżyję, to dla ogromnej większości z nas nie jest on racjonalny. Zagrożenie istnieje, ale jest dużo mniejsze, niż nam się wydaje. Jeżeli to jest lęk o to, z czego będę miał w przyszłym miesiącu zapłacić ratę kredytu, to z kolei dla dużej grupy jest racjonalny. Problemy będą mieć branże: turystyczna, gastronomiczna czy transportowa. Wiele osób uświadamia sobie, że najbliższe tygodnie mogą być decydujące o ich przyszłym losie. Nie jesteśmy jednak w sytuacji, gdy się zastanawiamy, jak przeżyć następny dzień, ale jak będzie wyglądało nasze życie za miesiąc. Taki lęk nie pomaga w radzeniu sobie z napięciem codziennego dnia.

Pytanie, czy po dwóch miesiącach funkcjonowania w trybie awaryjnym nie wyjdziemy z tego z czymś na kształt zespołu stresu pourazowego.

To lekka przesada, na razie raczej nie mamy podstaw do tak dalekich prognoz.

Słyszałem to porównanie u innych psychologów.

Niczego nie da się całkowicie wykluczyć. Najważniejsza jest jednak próba zachowania kontroli wokół siebie – w tym znaczeniu, że mamy jakieś poczucie wpływu. Żyjemy w cywilizowanym społeczeństwie, które jest w stanie zapewnić nam łańcuchy dostaw podstawowych produktów.

Pytanie, czy wierzymy, że tak będzie.

Część z nas otrzymała od znajomych zdjęcia pustych półek, a część zdjęcia pełnych półek. Jeżeli zadamy sobie pytanie, które częściej chcieliśmy udostępniać, to oczywiście były to te pierwsze. To sprawia, że nakręcamy pewną spiralę podejrzliwości i braku kontroli. To są oczywiście procesy, które psychologia społeczna zna od lat – jesteśmy bardziej wyczuleni na słuchanie negatywnych informacji niż pozytywnych.

A jest ich teraz naprawdę dużo.

Pamiętajmy, że jesteśmy w stanie kontrolować własne zachowania i odruchy. Nie powinno być tak, że nakręcamy spiralę podejrzliwości, że rząd nie mówi wszystkiego czy że zabrakło maseczek. Dostałem dziś informację, która jest fejkowa, że wszystkie testy, które się w Polsce wykonuje, dają pozytywny wynik – nie ma negatywnych. W skrócie: wszyscy mają koronawirusa, tylko się o tym nie mówi... Ludzie lubią się bać i być nosicielami takich sprawdzonych informacji od znajomego, który ma dojścia. Konsekwencje mogą być jednak poważne, bo dzieląc się takimi rzeczami, zwiększamy ogólny poziom lęku.

Tylko jesteśmy w sytuacji, gdy rzeczywistość pokazała nam, że nasze życie społeczne ma kruche podstawy. Rzeczy oczywiste już takie nie są: nie musimy iść do pracy w poniedziałek, ale też nie wiemy, czy zaraz nie zostaniemy z niczym.

To powinna być szansa to zrewidowania pewnych podstaw własnej egzystencji i tego, w co się tak naprawdę wierzy. Kluczowe jest poczucie wsparcia społecznego, które może się dziś sprowadzić do listy osób, do których można się odezwać po pomoc, gdy naprawdę jej potrzebujemy. Teraz życie mówi: sprawdzam. Zobacz, od kogo zależysz i do kogo możesz zadzwonić, a kim musisz się zaopiekować. Musimy spojrzeć na życie z innej perspektywy i zobaczyć, co jest w nim naprawdę istotne. To, żebyśmy mieli za co żyć, jest ważne, ale kluczowy jest jednak powód, dla którego żyjemy. Chodzi o to, byśmy mieli dobre relacje z ludźmi dookoła nas i mieli gdzie zadzwonić. Czy jest ktoś, kto nie odmówi nam tego papieru toaletowego, jak nam się skończy? Z każdej sytuacji można wyciągnąć pewne pozytywy, które będą polegały na rewizji tego, co jest naprawdę dla nas istotne.

Jest w tym wszystkim pewne zaskoczenie. Słuchamy zaleceń lekarzy i pilnujemy odstępów w kolejkach. Okazało się, że jesteśmy zdyscyplinowanym i odpowiedzialnym narodem.

Nie chciałbym mieć dostępu do wyniku badań grupy kontrolnej, gdzie sytuacja byłaby odwrotna. To znaczy, w której to my bylibyśmy tym narodem, który najpierw przeżywa to, co Włosi. Ich przykład bardzo dobrze na nas podziałał. Mogliśmy zobaczyć, do czego doprowadza lekceważenie procedur. Gdyby Polska była tym krajem, który sobie nie poradził, to może i Włosi inaczej potraktowaliby rzeczywistość. Pewnie jesteśmy odrobinę bardziej zdyscyplinowanym narodem, ale ta różnica nie jest przecież jakaś gigantyczna.

Trzymamy te odległości i pilnujemy się na każdym kroku, a co ważne, nie narzekamy.

Wszyscy słyszymy całą masę pocieszających opowieści. Sporo dowodów, które ludzie sobie przekazują na Facebooku i Twitterze. To nie zawsze są przepisy, czasem wystarczą zalecenia, byśmy się im podporządkowali. W dodatku umiemy zwracać uwagę tym, którzy te przepisy łamią, co zawsze było sporym problemem w Polsce. Dobrze, że sobie to pokazujemy, bo w ten sposób tworzymy normę. To jest jasny komunikat, czego nawzajem od siebie oczekujemy. Porównuję tę sytuację do powodzi z 1997 roku, którą przeżyłem na Opolszczyźnie. Okazuje się, że to, co ludziom najbardziej wtedy pomagało, nawet tej w najgorszej sytuacji, to nie wcale nie wsparcie psychologiczne, które polega na tym, że przyjeżdża człowiek i mówi: porozmawiajmy o twoich problemach.

A co pomaga?

Wtedy? Ciężarówka piachu i kilkanaście worków cementu, które sprawiały, że człowiek mógł wziąć sprawy w swoje ręce i czymś się zająć. Tu jest podobnie. Ciągłe rozpamiętywanie i zastanawianie się, co możemy zrobić, nie pomoże. Trzeba wziąć sprawy w swoje ręce i pomóc tym, którzy gorzej radzą sobie w tej sytuacji. To jest to, co wszyscy powinniśmy zrobić.

Jak polskie społeczeństwo zmieniło się od 1997 roku?

Na pewno radzimy sobie lepiej, jeśli chodzi o wszystkie strukturalne rzeczy. Lepiej jest z procedurami. Jest takie ogólne poczucie, że to wszystko na razie jakoś funkcjonuje. Mimo że w różnych miejscach są dziury i rzeczy, które można zrobić lepiej. Odrobinę też wzrosło zaufanie i zdolność do zwracania uwagi na to, że ktoś robi coś niewłaściwego. Kiedyś mieliśmy z tym dość poważny problem.

To był spadek po komunie, gdy informowanie o czymkolwiek kojarzyło się nam z donosicielstwem.

Ogromna większość ludzi jeszcze niedawno tak myślała. Sytuacja, gdy zgłaszam sąsiada, który robi coś niewłaściwego, była nie do wyobrażenia. Podejście do kogoś na ulicy i stwierdzenie, że coś, co ta osoba robi, jest nie w porządku, mogło spotkać się z odpowiedzią: A co ciebie to właściwie obchodzi...

Ano obchodzi, bo od tego może zależeć zdrowie moich bliskich.

Teraz myślimy inaczej: zachowanie tego człowieka wpływa na to, jak cały ten kraj wygląda. Jeżeli ktoś narusza odległość półtora metra, to ludzie zasadniczo nie mają oporu, by powiedzieć, żeby się odsunął. W ten sposób wszyscy będziemy bardziej bezpieczni. I słusznie. Czas skończyć z myśleniem, że gdy ktoś kogoś zgłasza, to robi coś złego, czy jest, jak to się mówi na „prawilnych dzielniach", konfidentem.

Ta sytuacja umocni wspólnotę czy może jednak za chwilę wszyscy będziemy mieć siebie nawzajem dość?

Na razie umacnia i dobrze byłoby, gdybyśmy zrobili sobie z tego pewien trend. Oczywiście pojawiają się sytuacje, gdy ktoś chce coś wyłudzić. Krąży SMS, że rząd zabrał ci pieniądze z konta, ale jeśli klikniesz, to zostawi ci na koncie 1000 zł. Zawsze znajdzie się ktoś, kto będzie chciał robić jakieś swoje interesy, ale społeczne potępienie wydaje się w tej sytuacji ważne. Te kilka dni życia w napięciu i zmieniających się warunkach wskazują, że kolejne też uda się nam przeżyć z sukcesem.