Prawa wyborcze niepełnosprawnych w Polsce

W najbliższą niedzielę odbędą się w Polsce wybory do Parlamentu Europejskiego. Do udziału w głosowaniu uprawnionych jest blisko 30 mln wyborców. Podobnie jak w ostatnich latach ponownie zabrakło wśród nich tysięcy osób ubezwłasnowolnionych. Wbrew m.in. orzecznictwu Europejskiego Trybunału Praw Człowieka, ale zgodnie z kodeksem wyborczym, pozbawiane są automatycznie prawa wybierania i wykreślane z rejestru wyborców. Tymczasem 19 kwietnia 2019 r. Sąd Rejonowy w Nowym Sączu w przełomowym orzeczeniu nakazał wpisać osobę ubezwłasnowolnioną do takiego rejestru.

Czas zmian w Europie

Ubezwłasnowolnienie jest konstrukcją prawa cywilnego, regulowaną głównie przez przepisy kodeksu cywilnego. W odniesieniu do praw politycznych wywiera w każdym razie ten sam skutek, prowadząc do automatycznego pozbawiania osoby ubezwłasnowolnionej praw wyborczych. Nie ma przy tym znaczenia przyczyna ubezwłasnowolnienia, czy też faktyczna zdolność podejmowania przez ubezwłasnowolnionego decyzji o charakterze politycznym.

Czytaj także: Jarosław Zbieranek: niepełnosprawni również chcą głosować osobiście

Podobny mechanizm stosowany na Węgrzech bardzo krytycznie ocenił ETPCz (sprawa Alajos Kiss przeciw Węgrom). Arbitralne i automatyczne pozbawienie osób ubezwłasnowolnionych praw wyborczych uznano za dyskryminację, niezgodną z art. 3 Protokołu nr 1 do europejskiej konwencji praw człowieka i podstawowych wolności. Trybunał nie wykluczył możliwości pozbawienia praw wyborczych osób z niepełnosprawnością intelektualną lub psychiczną. Uznał jednak za konieczne uprzednie indywidualne badanie zdolności każdej osoby do podejmowania decyzji dotyczących wyborów.

Komitet ONZ ds. Praw Osób z Niepełnosprawnościami, który ocenia wdrażanie konwencji o prawach osób z niepełnosprawnościami, wydał w podobnej sprawie (Bujdoso przeciw Węgrom) dalej idące stanowisko. Wykluczył bowiem jakąkolwiek możliwość pozbawienia praw wyborczych z powodu niepełnosprawności intelektualnej lub psychicznej. Można więc wyodrębnić dwa wyraźne stanowiska.

Jak pokazuje najnowszy raport Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego „Rzeczywiste prawa osób z niepełnosprawnościami do głosowania w wyborach do Parlamentu Europejskiego", większość państw Unii Europejskiej podąża w kierunku wskazanym przez Komitet. Po zmianach dokonanych w tym roku w Niemczech i we Francji, już w 14 państwach UE nie będzie żadnych możliwości pozbawienia praw wyborczych z powodu niepełnosprawności. W dziewięciu kolejnych będzie zaś procedura indywidualnej decyzji w tej sprawie w procedurze sądowej.

Polska jest jednym z nielicznych państw europejskich, w którym nie przeprowadzono żadnych systemowych zmian w tym zakresie. Dzieje się tak mimo wielu apeli i wystąpień kierowanych do ustawodawcy przez organizacje społeczne czy rzecznika praw obywatelskich. W Polsce dyskusja nad zastąpieniem instytucji ubezwłasnowolnienia systemem wspieranego podejmowania decyzji jest prowadzona w wąskim gronie specjalistów. Niestety temat nie przebił się do szerokiego dyskursu prawniczego, w którym instytucja ta nadal jest uznawana za niemającą alternatywy.

Tymczasem w innych krajach stawia się na wsparcie osób z niepełnosprawnością intelektualną lub psychiczną tak, żeby mogły reprezentować siebie w maksymalnie możliwym stopniu. Zmienia to także optykę patrzenia na ich prawa wyborcze.

W obliczu braku legislacyjnych i systemowych zmian w uregulowaniu praw wyborczych osób ubezwłasnowolnionych ważne (i jak się okazało skuteczne) działania podjęła Helsińska Fundacja Praw Człowieka i jedna z kancelarii prawnych, prowadzące postępowanie dotyczące praw wyborczych osoby ubezwłasnowolnionej. Złożono reklamację na nieprawidłowości w rejestrze wyborców, w której zażądano wpisu do rejestru wyborców. Organ prowadzący rejestr, prezydent miasta, wydał (na podstawie przepisów kodeksu wyborczego) decyzję odmowną.

Sąd po stronie niepełnosprawnego

W skardze do Sądu Rejonowego w Nowym Sączu decyzji tej zarzucono brak zgodności z europejską konwencją praw człowieka, konwencją o prawach osób niepełnosprawnych, a także prawem UE stanowiącym, że wybory do Parlamentu Europejskiego muszą mieć charakter powszechny. Do tych wyborów nie odnosi się art. 62 ust. 2 Konstytucji RP, stanowiący, że prawo wybierania nie przysługuje osobom ubezwłasnowolnionym.

Sąd zmienił decyzję prezydenta miasta i nakazał wpis do rejestru wyborców, uznając za wadliwy mechanizm automatycznego pozbawiania praw wyborczych. Zgodnie z relacjami pełnomocników (czekamy na pisemne uzasadnienie) sąd zwrócił uwagę, że ewentualne wykluczenie osoby ubezwłasnowolnionej z udziału w wyborach powinno być poprzedzone indywidualną oceną sytuacji. Po dokonaniu takiej oceny sąd uznał, że skarżący powinien mieć prawo oddania głosu. Pierwszy ważny krok został uczyniony.