Skandal na cały świat przestraszył Berlin

81-letni samotny starzec zgodził się w ubiegłym tygodniu na udostępnienie swojej wyjątkowej kolekcji przeszło 1200 obrazów specjalnej komisji ekspertów. Ci zbadają, czy obrazy nie powinny zostać zwrócone spadkobiercom rodzin żydowskich i innych osób, którym w latach nazistowskiej dyktatury mogły zostać zabrane lub pod przymusem odkupione za bezcen.

Do dzieł sztuki będą mieli dostęp prawnicy i znawcy sztuki nie tylko z Niemiec, ale także z zagranicy. Dołączy do nich również wpływowy przewodniczący Światowego Kongresu Żydów Ronald Lauder.

Przedawnienie przestaje obowiązywać

Na takie ustępstwo Gurlitt wcale pójść nie musiał. W Republice Federalnej obowiązuje 30-letnie przedawnienie obowiązku zwrotu skradzionych dzieł sztuki. Jest ściśle przestrzegane przez bardzo wiele niemieckich muzeów mających w kolekcjach setki tysięcy obrazów przejętych w podejrzanych okolicznościach po dojściu Hitlera do władzy.

– Kolekcja Gurlitta też nigdy nie zostałaby ruszona, gdyby nie ogromny międzynarodowy skandal, jaki wybuchł po jej ujawnieniu. Niemieckie władze przestraszyły się kompromitacji, gdy sprawą zajęły się najbardziej wpływowe media w Stanach Zjednoczonych i Europie, a także amerykańskie władze i organizacje żydowskie – mówi „Rzeczpospolitej" Claudia von Selle, jedna z najbardziej znanych niemieckich prawniczek specjalizujących się w odzyskiwaniu skradzionych dzieł sztuki.

Na ślady kolekcji Gurlitta, na którą składają się obrazy takich mistrzów, jak Marc Chagall, Max Beckmann, Canaletto, Henri Matisse, Pablo Picasso, Pierre-Auguste Renoir czy Henri de Toulouse-Lautrec, o wartości przynajmniej miliarda dolarów, niemieckie władze wpadły przypadkowo. Gurlitt, który nigdy w życiu nie pracował, bo żył z wyprzedaży kolekcji, we wrześniu 2010 r. wzbudził podejrzenie celników kontrolujących pociąg jadący ze Szwajcarii, gdy okazało się, że starszy człowiek ma przy sobie 9 tysięcy euro.

W marcu 2012 r. policja odkryła w monachijskim mieszkaniu marszanda niezwykłą kolekcję. Zgromadził ją ojciec Corneliusa, Hildebrand, który na osobiste polecenie ministra propagady i oświecenia Josepha Goebbelsa został mianowany jednym z czterech pośredników w sprzedaży za granicą tzw. sztuki zdegenerowanej - dzieł impresjonistów i modernistów zabieranych na mocy prawa z niemieckich muzeów i kolekcji prywatnych. Gurlitt przekazywał gros uzyskanych w ten sposób dochodów nazistowskim przywódcom, ale przy tej okazji sam dorobił się ogromnego majątku i zachował dla siebie kilkaset arcydzieł. Później otrzymał jeszcze poważniejsze zlecenie: stworzenie galerii obrazów Fuehrera w Linzu. Jej znaczną część miały stanowić obrazy mistrzów przejęte pod przymusem za grosze lub po prostu zagrabione żydowskim kolekcjonerom.

Żydowskie pochodzenie

Hildebrand zdołał uciec z 20 skrzyniami obrazów z bombardowanego Drezna. Został zatrzymany przez amerykańskich żołnierzy, ale paradoksalnie uratowały go żydowskie korzenie po kądzieli - uznano, że jest ofiarą nazizmu, a nie beneficjentem hitlerowskiej dyktatury. Także przez kolejne dziesięciolecia sprzedawanie na aukcjach pierwszej klasy dzieł sztuki nie wzbudziła u nikogo podejrzeń. To wymowny znak, z jakim zapałem niemieckie władze starały się odzyskać obrazy zagrabione ofiarom nazizmu.

Ale nawet niezwykłe odkrycie w marcu 2012 r. nie zmieniło postawy Berlina. Do listopada 2013 r., kiedy o sprawie napisał tygodnik „Focus", władze Republiki Federalnej w tej kwestii milczały. A i później odmawiały opublikowania listy obrazów w Internecie, wbrew międzynarodowym zobowiązaniom.

Dopiero wybuch międzynarodowego skandalu spowodował przełom. W błyskawicznym tempie Bawaria, gdzie mieszkał Gurlitt, przystąpiła do modyfikacji przepisów o przedawnieniu. Niemcy zgodziły się także na poszerzenie składu komisji zajmującej się zwrotem zagrabionych dzieł o zagranicznych ekspertów.

Strach przed kompromitacją na wiele by się jednak ?nie zdał, gdyby nie dobra ?wola samego Gurlitta. Po doświadczeniach nazistowskiej, a później komunistycznej dyktatury Niemcy stały się krajem, w którym prawo jest przestrzegane skrupulatnie. ?O wymuszeniu na marszandzie ustępstw nie było więc mowy.

– Gurlitt to stary, schorowany człowiek, bez potomków. W takiej sytuacji wielu ludzi chce się rozliczyć z przeszłością, ma wyrzuty sumienia. To dość typowe zachowanie – uważa von Selle.

Ale jest też inny, mniej wzniosły powód, dla którego potomek słynnego marszanda poszedł na ustępstwa: w zamian uzyskał umorzenie postępowania za niezapłacone od lat podatki. – Porozumienie z Gurlittem stwarza warunki do szybkiego i sprawiedliwego rozwiązania sporu, w szczególności poprzez zwrot skradzionych dzieł prawowitym właścicielom – uważa minister kultury Monika Gruetters.

Połowa kolekcji ?do zwrotu

Optymistką jest też Claudia von Selle, która już dotarła do spadkobierców właściciela jednego z obrazów Maxa ?Liebermanna z kolekcji Gurlitta. – Spodziewam się, że przynajmniej połowa kolekcji zostanie oddana – mówi „Rz".

Ten proces już się nawet zaczął: Gurlitt był w tych dniach gotowy podpisać umowę o zwrocie wartego przynajmniej 20 mln dolarów obrazu Matisse'a „Siedząca kobieta". Miał przypaść spadkobiercom słynnego kolekcjonera Paula Rosenberga, w tym byłej żonie szefa Międzynarodowego Funduszu Walutoweo Dominique'a Strauss-Kahna Annie Sinclair. W ostatniej chwili wpłynął jednak wniosek o oddanie arcydzieła innej osobie.

Gotowość do współpracy ze strony Gurlitta wywołała szczególne poruszenie w środowisku amerykańskich Żydów. „The Jewish Weekly" opisuje na przykład historię Davida Torena, który jako chłopiec cudem uciekł z pogrążonego wojną Wrocławia. Jego wujem był David Friedmann, zamożny przemysłowiec i kolekcjoner sztuki, właściciel m.in. słynnego obrazu Maxa Liebermanna „Dwóch jeźdźców na plaży". Friedmann zmarł z przyczyn naturalnych w 1942 roku, a jego jedyna córka Charlotte została zamordowana rok później przez nazistów.

– Gdy zamykam oczy, widzę jak żywy obraz „Jeźdźców" nad łóżkiem wuja. Ale nigdy nie sądziłem, że przetrwał wojnę – wspomina 93-letni dziś Toren, mieszkaniec nowojorskiego Manhattanu.

Potrzebne ?następne skandale

Po ujawnieniu w listopadzie zeszłego roku skarbu Gurlitta Toren zwrócił się do marszanda o zwrot dzieła. Ten zażądał 300 tys. euro, potem stawkę obniżył. W końcu zaproponował „inną rekompensatę", o której Toren mówić nie chce. Ale zapowiada: nie dam mu ani grosza. Bo po raz pierwszy od przeszło 70 lat jest pewien, że może po prostu odzyskać dzieło na mocy prawa.