NIK o skuteczności programów naprawczych jednostek samorządu terytorialnego

Od 28 grudnia 2013 r. jednostki samorządu terytorialnego mają obowiązek przyjmowania programu naprawczego, jeśli istniało zagrożenie realizacji zadań publicznych i nie było możliwości uchwalenia wieloletniej prognozy finansowej lub budżetu jednostki samorządu terytorialnego (zgodnie z zasadami określonymi w art. 242-244 ustawy o finansach publicznych).

Program naprawczy uchwalany jest przez organ stanowiący samorządu (np. radę gminy) z własnej inicjatywy lub na wezwanie regionalnej izby obrachunkowej, która opiniuje treść takiego programu. W czasie realizacji programu naprawczego - nie dłuższym niż 3 lata - jednostki samorządu terytorialnego nie muszą osiągać wskaźników określonych w art. 242 i 243 ustawy o finansach publicznych. Program naprawczy powinien przedstawiać przedsięwzięcia naprawcze mające na celu zwiększenie dochodów lub ograniczenie wydatków budżetowych.

Najwyższa Izba Kontroli skontrolowała, czy jednostki samorządu terytorialnego rzetelnie przygotowały programy naprawcze, czy ich założenia były nakierowane na osiągnięcie efektów oraz czy efekty te uzyskano. Kontrolą objęto 14 jednostek samorządu terytorialnego realizujących 15 programów naprawczych w latach 2012-2016. Kontrolą objęto również Ministerstwo Finansów jako resort, który udziela  jednostkom samorządu terytorialnego takich pożyczek na realizację programów naprawczych. W latach 2012-2016 MF udzieliło samorządom ponad 298 mln zł takich pożyczek (NIK skontrolowała trzy, które otrzymały łącznie 26,6 mln zł). Problem pogarszającej się sytuacji finansowej samorządów, czego konsekwencją była konieczność realizacji programów naprawczych, dotyczył ok. 2 proc. jednostek samorządu terytorialnego.

NIK stwierdziła przede wszystkim, że w latach 2012-2017 liczba samorządów terytorialnych realizujących programy naprawcze wzrosła aż sześciokrotnie, tj. z 10 do 60. To efekt przepisów ustawy o finansach publicznych ograniczających zadłużenie samorządów.

Samorządy prawidłowo ustalały przyczyny pogorszenia się swojej sytuacji finansowej. Główną był „rozmach inwestycyjny" związany z dostępnością środków pomocowych z UE. Realizując dotowane inwestycje samorządy musiały zapewnić wkład własny finansowany kredytami, pożyczkami lub emisją obligacji. Zwiększało to poziom ich zadłużenia i pogarszało wskaźniki finansowe.

Na drugim miejscu wśród przyczyn gorszej sytuacji finansowej były zwiększone wydatki w oświacie, a na kolejnych - spadające dochody ze sprzedaży mienia, wysokie wydatki związane z likwidacją szpitali, a także problemy z uzyskaniem refundacji z UE.

Prawie wszystkie kontrolowane programy naprawcze przyniosły samorządom poprawę sytuacji finansowej. Tylko w Gminie Pęcław program z 2014 r. był nieskuteczny, gdyż w rok po jego zakończeniu samorząd musiał przystąpić do realizacji kolejnego. Natomiast ponad połowa kontrolowanych programów nie przyniosła zaplanowanych efektów finansowych -  zmniejszenia wydatków i zwiększenia dochodów budżetowych.

NIK stwierdziła, że w dziewięciu przypadkach programy naprawcze nie zostały rzetelnie przygotowane (60 proc. badanych programów). Nie określono w nich efektów finansowych części przedsięwzięć naprawczych i sposobu ich obliczania, co było niezgodne z przepisami ustawy o finansach publicznych.

Zastrzeżenia NIK dotyczyły również realizacji przedsięwzięć naprawczych. W 10 programach naprawczych wdrażano je niezgodnie z przyjętymi harmonogramami, a część samorządów w ogóle zrezygnowała z ich realizacji lub zastępowała je innymi przedsięwzięciami.

Wystąpiły także przypadki nieprzestrzegania ograniczeń obowiązujących przy realizacji programów naprawczych. Trzy samorządy, wbrew zakazowi określonemu w ustawie o finansach publicznych, w trakcie realizacji programów naprawczych wydały 57,6 tys. zł na promocję. Trzy inne samorządy, mimo kłopotów finansowych, nie ograniczyły realizacji zadań do obligatoryjnych i wydały ponad 250 tys. zł na zadania nieobowiązkowe. Przykładowo Powiat Świdnicki wydał ponad 100 tys. zł na organizację rajdu samochodowego, festiwali muzycznych i folklorystycznych oraz spotkań z przedstawicielami partnerskich samorządów. Nie miało to jednak wpływu na skuteczność realizowanych programów naprawczych.

NIK zwróciła również uwagę, że na żadnym etapie realizacji programy naprawcze nie były weryfikowane przez organy nadzoru (wojewodowie, regionalne izby obrachunkowe) pod kątem choćby terminowości czy uzyskanych efektów. NIK wystosowała w tej sprawie  wnioski do prezesów regionalnych izb obrachunkowych.