Sławomir Cenckiewicz. Śmiertelna wojna liderów Solidarności

Plus Minus: Lech Wałęsa krótko po śmierci Kornela Morawieckiego w 2019 r. nazwał go zdrajcą za powołanie do życia Solidarności Walczącej. 40 lat minęło od narodzin Solidarności. Dlaczego tamte dzieje ciągle budzą takie emocje?

Najpewniej dlatego, że szereg osób, które były aktorami rewolucji lat 80. – zarówno wydarzeń sierpniowych, jak i późniejszego podziemnego oporu solidarnościowego – jest wciąż aktywnych w polityce. Ale w tym przypadku, czyli stosunku Wałęsy do Solidarności Walczącej, w grę wchodzą jeszcze inne sprawy. Pomijając zaszłości i ostre spory głównie z 1981 r., również osobę i charakter samego Wałęsy, trzeba nadmienić, że Solidarność Walcząca powstała w 1982 roku w niezgodzie na zachowanie ludzi głównego nurtu Solidarności, skupionego wokół Tymczasowej Komisji Koordynacyjnej, wobec stanu wojennego i ekipy Wojciecha Jaruzelskiego. To był spór o to, czy z „czerwonym" można jeszcze prowadzić dialog, czy – mówiąc wprost – trzeba nacisnąć na gaz albo chociaż deklaratywnie stwierdzić, że nie wykluczamy mocniejszego zwarcia z komunistami. A Solidarność Walcząca nie tylko nie wykluczała konfrontacji, ale też jasno sformułowała postulat niepodległości Polski, a później także wyzwolenia narodów ujarzmionych przez Sowiety. Poza tym TKK budowała strukturę podziemia wedle kryterium środowiskowego, korzystając z okazji, by wyeliminować ludzi niechętnych ugodzie i dialogowi już w latach 1980–1981, żeby wspomnieć jedynie postaci symboliczne jak Joannę i Andrzeja Gwiazdów, Annę Walentynowicz, Mariana Jurczyka, Andrzeja Rozpłochowskiego, Jana Rulewskiego... Wszyscy oni po wyjściu z internatu i więzienia szukali dla siebie miejsca.

Dlaczego zostali wyeliminowani?

Mieli opinię wrogów Wałęsy, który jednak pozostawał patronem TKK i symbolem Solidarności, a poza tym wykluczali porozumienie z komunistami i postulowali budowę struktur podziemnych zdolnych do konfrontacji i zmuszenia, z pozycji siły, władz PRL do ustępstw. Musimy pamiętać, że konflikty programowe i ideowe w łonie Solidarności były bardzo silne i często były pokłosiem sporów sprzed Sierpnia '80. Warto zwrócić uwagę chociażby na jedną okoliczność: otóż przedsierpniowy ruch antykomunistyczny (niechętnie używam pojęcia opozycja) był w gruncie rzeczy ruchem elitarnym, który zresztą Sowieci nazwali wówczas „opozycją autobusową", bo jej działacze zmieściliby się w jednym autobusie. To rzecz jasna uproszczenie, ale jest faktem, że był to ruch budowany odgórnie, którego kierowcą był Jacek Kuroń, który w autorski sposób dobierał pasażerów. Tymczasem Sierpień, a potem Solidarność była ruchem masowym, w którym wyrośli zupełnie nowi liderzy. Przestało się liczyć, kto podróżował autobusem Kuronia, a nawet czy ktoś działał w KOR, siedział w więzieniu, podpisywał protesty. W zasadzie decydował autorytet wyrosły z Sierpnia '80, potem demokratyczny mandat załóg i bycie regionalnym przywódcą robotników. Innymi słowy, było tak: jestem robotnikiem, nazywam się Rozpłochowski, jestem sygnatariuszem porozumień katowickich, na Śląsku jestem wodzem i żaden Jacuś z Adamem (Michnikiem) nie będą mi mówili, co mam robić. Stan wojenny i zepchnięcie Solidarności do podziemia, przynajmniej w wizji „warszawskiej" i „kuroniady", stało się okazją do powrotu do bardziej odgórnego budowania struktur solidarnościowego podziemia. Tym razem miał to być autobus elit pilotujący kawalkadę posłusznych wykonawców.

Taki był podział? Elity kontra robotnicy?

Nie to mam na myśli. Sierpień '80 i powstanie Solidarności zmieniło układ sił. „Opozycja autobusowa" utraciła wpływ na masowy ruch antykomunistyczny, jakim była Solidarność, z tym wszystkim czego lewica KOR-u nie znosiła, czyli z narodowo-katolickim charakterem, patriotycznym frazesem, wąsem i pierścieniem z orłem, często z antysemicką opowieścią o żydokomunie i walce z komuną. Jest wreszcie jeszcze jeden aspekt – otóż Solidarność była organizacją związkową i demokratyczną. Żeby być członkiem Solidarności, trzeba było gdzieś pracować i należeć do komisji zakładowej NSZZ Solidarność. Tymczasem elita przedsierpniowa w większości nigdzie nie pracowała, a więc nie była zakotwiczona wśród załóg pracowniczych. Z całym szacunkiem dla ich różnych dokonań, ale oni byli zawodowymi politykami, świetnie ustosunkowani na Zachodzie, wspierani przez Smolarów, lewicę europejską, środowisko „Kultury", Radio Wolna Europa, rzadziej przez agendy rządu RP na uchodźstwie. Zawodowo nie pracowali. I nagle powstał ruch, do którego można się było zapisać tylko poprzez komisję zakładową, a żeby coś w niej znaczyć, trzeba było się piąć po demokratycznej drabinie wyborów. Pojawił się zatem problem – jak uczynić Kuronia, Michnika, a nawet Borusewicza członkami NSZZ Solidarność? Stąd dla tych zawodowych polityków trzeba było wymyślić status doradców, żeby się w tym ruchu zwyczajnie zmieścili. Rzecz w tym, że doradca nigdy nie będzie tym samym co delegat z konkretnego zakładu pracy czy regionu.

Czy Wolne Związki Zawodowe Wybrzeża to też była opozycja elitarna?

WZZ-ty stanowiły pewną elitę, bo tworzyło je kilkadziesiąt osób z Trójmiasta. Ale na tym kończy się porównanie do opozycyjno-dysydenckiej „warszawki". Zresztą, co ciekawe, sam Piotr Kostikow z sowieckiej KC KPZS napisał, że WZZ-ty z samej swej istoty zrywały z ideą „opozycji autobusowej", gdyż oddziaływały na masy robotnicze, starając się uruchomić społeczny bunt przeciwko komunistom i stworzyć niezależny od PZPR ruch związkowy. I tak się stało w Sierpniu '80. To była tradycja myślenia symbolizowana przez zachodnie „trade unions", a z drugiej strony wyrosła z antykomunistycznego doświadczenia Grudnia '70, kiedy robotnicy Gdańska poszli pod siedzibę Komitetu Wojewódzkiego PZPR, w dodatku nazywaną Reichstagiem, po to, by ją spalić!

W znanych słowach Kuronia o zakładaniu swoich komitetów zamiast burzenia cudzych zawiera się paradoksalnie istota tego ideowego i programowego sporu. Ludzie WZZ nie bali się żywiołu, który na swoich warunkach zmusi „czerwonego" do ustępstw i wywalczy wolne związki zawodowe, które – jak uważano w Trójmieście – wywrócą system, gdyż nie da się wkomponować niezależnych związków w ramy ustrojowe PRL. Zresztą pomysły Gwiazdów i Wyszkowskiego z 1978 r. zyskiwały zrozumienie również w środowisku KSS KOR, m.in. wśród Karola Modzelewskiego, Jana Lityńskiego, Henryka Wujca, nie mówiąc już o Janie Olszewskim, Ludwiku Dornie i Antonim Macierewiczu, dla których idea WZZ była od początku celem i środkiem w walce z komunistami. Wspomnieć też muszę Leszka Moczulskiego, który jeszcze w latach 70. głosił potrzebę powołania wolnych związków. Moim zdaniem, jeśli chodzi o Kuronia, to był to groźny dla niego samego egalitaryzm, a z drugiej strony nierealny maksymalizm. Stąd kontrolowany przez niego KOR-owski „Robotnik" jeszcze w numerze z 15 sierpnia 1980 r. opublikował artykuł zatytułowany „Czego żądać", w którym zalecano strajkującym robotnikom przeprowadzenie wyborów do rad zakładowych lub powołanie komisji robotniczych. Gdyby robotnicy wzięli sobie rady Kuronia do serca, Solidarność nigdy by nie powstała, bo nie byłoby postulatu nr 1 z listy 21 żądań Międzyzakładowego Komitetu Strajkowego (MKS)! Ta walka trwała zresztą aż do 17 września 1980 r. – o czym zupełnie nie pamiętamy – kiedy zjechali do Gdańska delegaci komitetów strajkowych z całej Polski i powiedzieli, że chcą ogólnopolskiej struktury związkowej z jednym statutem i władzą, rejestrowanej centralnie przez Sąd Najwyższy. Dopiero wówczas Kuroń przystał na NSZZ Solidarność, a Michnik w przypływie szczerości wyzna później: „Niezależne samorządowe związki zawodowe w komunizmie są niemożliwe, ale robotnicy o tym nie wiedzieli. Tak powstała Solidarność, bez nas i przeciw nam, ale cały czas uważaliśmy, że było to nasze dziecko. Nieślubne".

Czy postulat dotyczący wolnych związków zawodowych był zbyt polityczny?

Polityką było wszystko, więc stoję na stanowisku – co wywołuje od lat histerię u części warszawskich historyków – że dla Kuronia z jednej strony, a doradców MKS z Mazowieckim i Geremkiem z drugiej postulat wolnych związków sformułowany przez gdański MKS był nazbyt antykomunistyczny i kłócił się z ich całą filozofią uprawiania polityki w PRL. Reforma reżimowych związków, poszerzanie samorządu robotniczego czy zamknięcie działalności nowych związków w granicach województw to było maksimum ich myślenia. Tym większe jest moje uznanie dla Karola Modzelewskiego, który jeszcze zanim bezpieka zamknęła w sierpniu 1980 r. Kuronia, wykłócał się z nim o sens postulatu pierwszego MKS, stając w obronie wolnych związków. Spór ten trwał także we wrześniu 1980 r. Modzelewski rozumiał, że powstanie jednego, wielkiego, niezależnego ruchu związkowego okaże się przełomem, bo system nie da rady go kontrolować ani wkomponować w swoje ramy ustrojowe. Podobnie rozumowali ludzie WZZ-tów i z tą koncepcją doszli do Sierpnia '80, wywalczając ostatecznie Solidarność.

Jak to się stało, że ludzie, którzy wypłynęli w Sierpniu '80, ta elita robotnicza, zniknęli później ze sceny politycznej, a zostali na niej ci, uważający, że Solidarność powstała przeciwko nim?

Historię zawsze piszą zwycięzcy, a geneza i historia Sierpnia '80 zostały fałszywie opisane po 1989 r. przez ludzi, którzy dzięki modelowi transformacji podzielili się władzą z komunistami i zaczęli odgrywać pierwszoplanową rolę w polskiej polityce. Tak polityka wpłynęła na historię, a skoro tak, to mogła powstać jedynie wersja Wałęsy, Kuronia, Michnika, Mazowieckiego, Bujaka, Frasyniuka i Borusewicza... Są one często ze sobą sprzeczne, ale na takie szczegóły starano się nie zwracać uwagi, dbając jedynie, by nie były to opowieści konfrontacyjne względem siebie. O ile w podziemiu dekady lat 80. mogły ukazać się chociażby fantastyczne wywiady Janiny Jankowskiej (wznowione dopiero po 2000 r.) z głównymi aktorami Sierpnia '80 i Solidarności, gdzie znajdziemy całą paletę poglądów i zaskakujących opisów koncepcji, kłótni i walk frakcyjnych, o tyle później następuje zauważalny deficyt prawdy. Zastąpi ją opowieść rodem z pamiętników Kuronia i Wałęsy, którą środowiskowi historycy ubiorą w gąszcz przypisów, nadając jej walor prawdy naukowej, w której WZZ są pomysłem Kuronia, a Sierpień '80 wyłącznie realizacją jego zamiarów. Wszystko to wywróciło powstanie IPN i związana z tym dywersyfikacja opowieści historycznej, z dostępem do nowych archiwaliów i relacji świadków, których zwyczajnie wykasowano po 1989 r. z historycznej narracji.

Ale przecież Sierpień '80 też miał swoich zwycięzców i własną opowieść

Tak! Zwycięzcami byli: Wałęsa ze swoim charakterystycznym wąsem i długopisem z papieżem; Walentynowicz w swoich okularach i skromnej sukience, ikona protestów, pojawiająca się w telewizjach całego świata i udzielająca przejmujących wywiadów; Andrzej Gwiazda, inteligent o aparycji robotnika, który wziął na siebie ciężar negocjacji; Marian Jurczyk, nieco zwalisty sygnatariusz Porozumień Sierpniowych w Stoczni Szczecińskiej. Potem dołączą kolejni liderzy rodzącego się ruchu... Rulewski, Rozpłochowski, Kołodziej, Jaworski, Bujak, Lis, Palka, Wądołowski, Słowik... Do tego grona można pewnie zaliczyć doradców: Mazowieckiego i Geremka.

A Jacka Kuronia i Adama Michnika nie?

Ich przecież nie było na strajku! Wprawdzie ostatecznie zostali prewencyjnie zatrzymani w aresztach, ale rewolucje pytają tylko o bezpośrednich aktorów i nie mają wytłumaczenia dla nieobecnych. Kiedy na początku września 1980 r. Kuroń przyjechał do Gdańska, niemal wszystko było już poukładane. Zastał zupełnie inną hierarchię i architekturę ruchu. Zdał sobie sprawę, że nie będzie już faraonem całości.

A ci mniej znani?

Jest ich cała plejada! Gdyby nie IPN, a potem prezydentury Lecha Kaczyńskiego i Andrzeja Dudy, historia by o nich głucho milczała, że użyję metafory Herberta. O ile Ludwik Prądzyński i Jerzy Borowczak, którzy współinicjowali strajk w Stoczni Gdańskiej, są znani, o tyle już bracia Grzegorz i Tomasz Petryccy, artyści plastycy, którzy namalowali afisze i tablice z trzema postulatami: przywrócenia Anny Walentynowicz do pracy, przyznania stoczniowcom dodatku drożyźnianego i budowy pomnika upamiętniającego Grudzień '70, zniknęli w otchłani niepamięci. Wielcy bohaterowie Sierpnia to kolporterzy – młodzi WZZ-owcy, którzy wzięli na siebie ciężar rozprowadzenia ulotek w obronie Anny Walentynowicz zwolnionej z pracy 7 sierpnia 1980 r. Ileż można by opowiadać o zasługach Leszka Zborowskiego, Jana Karandzieja, Mieczysława Klamrowskiego, Mirosława Walukiewicza czy Andrzeja Runowskiego, którzy zarzucili Trójmiasto i SKM-ki ulotkami wzywającymi do strajku! Jeżeli udało się doprowadzić do wybuchu strajku 14 sierpnia, to właśnie dzięki kolporterom. Z kolei już w samej stoczni ważną rolę odegrali chociażby Piotr Maliszewski, wierny druh i obrońca Anny Walentynowicz, czy Maciej Miatkowski, którego Lech Kaczyński określał mianem „robotniczej arystokracji".

Czy to nie było trochę dziwne, że cała stocznia stanęła w obronie jednej pracownicy?

To zapewne splot różnych okoliczności. Od odczuwalnego kryzysu i pogarszających się warunków życia, poprzez coraz większą społeczną odwagę wyzwoloną wyborem polskiego papieża, aż po oddziaływanie antykomunistycznego ruchu oporu. A poza tym dla robotników Anna Walentynowicz była niesamowitym autorytetem, a jej obrona była jakby obroną samych siebie. Kiedy rozpoczął się strajk w Stoczni Gdańskiej, robotnicy zażądali jej obecności, a nawet wzięli auto służbowe dyrektora Klemensa Gniecha i pojechali po panią Anię. Chcieli ją wybrać na przewodniczącą strajku, ale ona w swej skromności i realizmie powiedziała, że „baba nie może stać na czele strajku, w którym 99 proc. uczestników to faceci".

Kto jeszcze z takich zapomnianych dziś postaci wtedy wypłynął?

Zapewne słowo „wypłynął" nie oddaje sensu przykładu, do którego chcę się odwołać. Myślę o Tadeuszu Szczudłowskim, który był już dość znany, reprezentował Ruch Obrony Praw Człowieka i Obywatela i prowadził

w Gdańsku punkt konsultacyjny. Jego syn Piotr Szczudłowski był z kolei działaczem Ruchu Młodej Polski. Obaj reprezentowali nurt niepodległościowy, utożsamiali się z prawicą, będąc silnie zakorzenieni w tradycji II RP. Tadeusz przyszedł do stoczni bodajże 16 sierpnia, rozejrzał się i miał powiedzieć: „Myślałem, że tu będą Szare Szeregi, a tu jest jakiś strajk robotniczy". Był niepodległościowym maksymalistą. Chciał, żeby w stoczni ogłoszono niepodległość Polski, a do postulatów dopisano wolne wybory i likwidację cenzury.

Jak to przyjęli robotnicy?

Szczudłowski budził respekt, miał za sobą legendę represjonowanego przez komunistów, a do tego bardzo pobożnego, więc nikt nie zamierzał go zwalczać. To właśnie jemu strajkujący zawdzięczają krzyż ustawiony pod bramą nr 2 Stoczni Gdańskiej i wspólną – z Anną Walentynowicz – walkę o mszę św. podczas strajku, którą po raz pierwszy 17 sierpnia celebrował ksiądz Henryk Jankowski. Z kolei wspaniała Magdalena Modzelewska, działaczka Ruchu Młodej Polski, późniejsza żona Mirosława Rybickiego, prowadziła przez mikrofon wspólne modlitwy przed stoczniową bramą. Nie możemy nie wspomnieć Andrzeja Kołodzieja, który działał w WZZ-tach i zorganizował strajk w Stoczni im. Komuny Paryskiej w Gdyni, choć to był jego drugi dzień pracy w tym zakładzie. A skoro Kołodziej, to i wielki Andrzej Butkiewicz, który stanął na czele Wolnej Drukarni Stoczni Gdyńskiej i stał się wówczas czołowym „producentem" prasy strajkowej. Tak można bez końca... Kolejna zapomniana postać to Lech Sobieszek, który potem wyemigrował do Ameryki. Wchodził w skład prezydium MKS, a potem regionalnej Solidarności, gdzie reprezentował gdański Siarkopol.

Czym się zaznaczył?

Niezłomnie bronił pierwszego postulatu i zwalczał tzw. kierownicę, czyli kierowniczą rolę partii, którą nieustannie próbowano narzucić rodzącej się Solidarności. Pamiętajmy wreszcie o ludziach, którzy uratowali strajk w Stoczni Gdańskiej 16 sierpnia 1980 r., kiedy to w niejasnych okolicznościach Komitet Strajkowy na czele z Wałęsą ogłosił koniec strajku. To wtedy Henryka Krzywonos, tramwajarka, zaczęła krzyczeć w stronę Wałęsy: „Sprzedaliście nas! Teraz wszystkie małe zakłady jak pluskwy wyduszą!". Z kolei zmarły niedawno Leon Stobiecki, związany z WZZ pracownik Stoczni Marynarki Wojennej, pisał, że kiedy 16 sierpnia Wałęsa wstał od stołu i ogłosił zwycięstwo, miał zareagować w ten sposób: „Ch... żeś zwyciężył. Ty żeś przegrał. Zobacz, co się robi na terenie stoczni, masz pocięte kable, nagłośnienie jest porąbane siekierami, na murach wypisują o tobie »zdrajca«, »szpicel« i cię opluwają. A jak wyjedziesz za bramę, to cię ukamienują". Lecha zamurowało i pyta: „Jezus, co ja zrobiłem?". A Zdzichu mu powiedział: „Co żeś zrobił, wszystkich nas sprzedałeś. Obroniłeś tylko siebie, twoją podwyżkę 1500 złotych". A on mówi: „Co ja mam teraz zrobić?". „Prawdziwy strajk w obronie małych zakładów, które dały ci poparcie, które stanęły w twojej obronie". Lech wtedy mówi: „To pomóżcie".

Wspomniał pan o roli Krzywonos. Kobiety Sierpnia '80 to też zapomniana grupa?

Gdyby feminizm chciał rzeczywiście ukazać znaczenie kobiet w historii, wziąłby dzieje Wielkiego Strajku i Solidarności na sztandary. To jest historia na piękną opowieść filmową o tym, jak Anna Walentynowicz, Alina Pieńkowska, Ewa Ossowska czy Henryka Krzywonos ratują strajk. Kiedy Wałęsa ogłaszał koniec strajku, Pieńkowska chwyciła Walentynowicz za rękę, mówiąc: „Ogłaszamy strajk solidarnościowy". Najpierw pobiegły w kierunku bramy nr 3 Stoczni Gdańskiej im. Lenina, skąd tłum stoczniowców z wydziału kadłubowego kierował się na dworzec PKP Gdańsk Stocznia. Zamknęły bramę wejściową. Pieńkowska, stojąc na jakiejś plastikowej beczce, wezwała robotników do kontynuacji strajku. Później rozbiegły się do poszczególnych bram stoczniowych (nr 1 i 2), ale tam sytuacja była w miarę opanowana. Walentynowicz dobiegła do bramy nr 1 wychodzącej na Stare Miasto. Tam spotkała zdezorientowanego Wałęsę, szarpnęła go za rękaw, chciała przemówić. Stanęła na akumulatorowym wózku i przemówiła do robotników. Oznajmiła, że właśnie proklamowano strajk solidarnościowy. Później znów pobiegła pod bramę nr 2. „Stoczniowcy!" – wołała – „Dyrektor jak szczur z tonącego okrętu uciekł ze stoczni. Teraz tylko my jesteśmy odpowiedzialni za nasz zakład pracy. Proponuję zamknąć wszystkie wydziały tam, gdzie jest to możliwe, i przynieść klucze do Sali BHP do Komitetu Strajkowego. Proszę też, żeby we wszystkich miejscach, w których mogłoby dojść do prowokacji, dyżurowały przez cały czas trzyosobowe patrole".

Tak rodził się zupełnie nowy strajk – solidarnościowy! Walentynowicz udała się do Gdańskiej Stoczni Remontowej, której załoga była na tyle oburzona decyzją Komitetu Strajkowego Stoczni Gdańskiej o zakończeniu strajku, że zaspawała bramę oddzielającą zakład od Stoczni Gdańskiej. Pod bramę podjechała wówczas delegacja MKS. Najpierw przemówił Wałęsa, którego powitały gwizdy. Wtedy na dach wózka weszła Walentynowicz. Mówiła z taką energią i poczuciem przeznaczenia, że po drugiej stronie bramy panowała absolutna cisza. Następnego dnia rano stoczniowcy z „Remontówki" szli przez most zwodzony z rozwiniętymi biało-czerwonymi sztandarami w stronę Stoczni Gdańskiej. To musiało być niesamowite! Później była jeszcze misja wicepremiera Tadeusza Pyki, który przyjechał z Warszawy, zaczął objeżdżać strajkujące zakłady i akceptować wszystkie postulaty socjalne, wygaszać akcję strajkową. I tu wielką rolę odegrali tacy ludzie jak Zdzisław Złotkowski ze Stoczni Remontowej, Tomasz Gruszecki z Politechniki Gdańskiej czy Zenon Kwoka z MPK w Gdańsku. Cisi bohaterowie Sierpnia '80, którzy przekonali robotników, że protest musi wciąż trwać, bo cała Polska na nich patrzy.

Dlaczego większość tych ludzi przestała istnieć politycznie po tym strajku?