Jeśli chcesz opowiedzieć o wszystkim, musisz to zrobić na bogato

Próbowało tego wielu, nie wszystkim się udawało, choć niektórym tak. Powieść wielowarstwowa, totalna, literacki palimpsest z elementami powieści postmodernistycznej. Chodzi o to, by tak snuć na pozór odległe czasowo i przestrzennie historie, żeby z czasem zręcznie połączyć je jedną nicią, perfekcyjnym ściegiem. Może być to nić realistyczna, tzw. efekt motyla, w którym jedno wydarzenie na końcu świata przynosi konsekwencje dla ludzi na jego drugim krańcu i w innej epoce. Żeby daleko nie szukać, udało się to rewelacyjnie Szczepanowi Twardochowi w „Drachu”. Ale można też wybrać nitkę metafizyczną, tak aby to zeitgeist przenikający kolejne epoki i bohaterów, czy jakaś klątwa, fatum, przeznaczenie, spajał losy odległych sobie bohaterów. W tym z kolei specjalizuje się Jaume Cabré z Katalonii (m.in. powieść „Wyznaję”), a w filmie mieliśmy spektakularny przykład „Godzin” Stephena Daldry’ego.

Problem w tym, że Jakubowi Małeckiemu, który się na taką powieść porwał, brakuje podstawowego elementu, którego ten literacki koncept wymaga. Nie ma tu oddechu, rozmachu, przestrzeni, by wyobraźnia mogła się rozpędzić. Brakuje epickości, po prostu.

Czytaj więcej

Plus Minus

Apokalipsa zacznie się na Podlasiu

Nie trzeba znać osobistej historii Piotra Pazdeja, by odczuwać, że pomysły na jego „Ostatnią sarnę na ziemi” kiełkowały przy małym dostępie do światła.

O czym opowiada „Korowód” Jakuba Małeckiego? 

Akcja pierwszej części „Korowodu” rozpoczyna się w XVI wieku u wybrzeży Bałtyku. Paweł Wrona, czeladnik drukarski i hazardzista, ucieka przed ludźmi, którzy stracili już cierpliwość do karciarza i zamiast spłaconej wierzytelności zadowolą się już tylko okrutną śmiercią niesolidnego dłużnika. Ten podczas ucieczki spotyka na swojej drodze rodzącą kobietę. Zabiera ją do karczmy stojącej na grubym lodzie i tam dziecko przychodzi na świat – mamy więc genesis, początek powieści, w której zbrodnia, śmierć i narodziny będą nieustannie powracać.

Kolejna z pięciu części tej powieści (a w zasadzie sześciu, o czym zaraz) to listy Feliksa Łabendowicza do jego ukochanej Marianny pisane z okrętu na Bałtyku gdzieś na przełomie XVIII i XIX wieku (nie pada rok, ale narrator cytuje książkę „Zoologia czyli zwierzętopismo, dla szkół narodowych” z 1789 r.). O ile tu mamy korespondencję – dosyć mizerne wyznania miłosne i opis rejsu – o tyle w trzeciej części jest diariusz z początku XX wieku, prowadzony przez nastoletnią pannicę z Warszawy. Basia Brzozowska spędza wakacje u rodziny na prowincji, w czasie których próbuje niezdarnie romansować, poznaje tajemnicze starsze sąsiadki i przede wszystkim czyta, co odbija się w jej dzienniku nieustannymi cytatami z literatury.

Czwarta część to jakby powieść w powieści, ze stroną tytułową, rokiem wydania (1968) i ceną (30 złotych), autorstwa rzeczonej Barbary Brzozowskiej. Na dodatek zdaje się być rodzajem autobiografii. Podkreślmy, że to w zasadzie tylko kilkadziesiąt wybranych stron z tej rzekomej powieści, bo część fragmentów jest oznaczona jako „nieczytelna” albo w ogóle nie ma całych rozdziałów. Nosi ona tytuł „Teoria chaosu” i opowiada o relacji Barbary, cenionej przedwojennej pisarki, i Tomasza Wilczewskiego, matematyka i członka Biura Szyfrów, zespołu kryptografów rozpracowujących niemiecką Enigmę. „Teoria chaosu” urywa się zaraz po wojnie, a jednocześnie pojawiają się w niej wcześniejsze wątki i postaci. Choćby mężczyzna z dzieckiem na zamarzniętym Bałtyku jako bohater opowiadania Barbary, która na dodatek odkrywa grób Feliksa i Marianny Łabendowiczów.

Jest wreszcie ostatnia, piąta i najdłuższa, część „Korowodu” rozpoczynająca się w 1992 r. Znajdujemy się w pewnej wielkopolskiej miejscowości w okolicach Koła (rodzinne miasto Małeckiego), a w telewizji transmitowane są właśnie letnie igrzyska olimpijskie w Barcelonie. Kilkuletni Kubuś (!) spędza wakacje u krewnych. Dużo czyta i wszystko uważnie obserwuje, ale większość jego uwagi i tak pochłania wuj, również namiętny czytelnik, a przy tym alkoholik pracujący jako nocny stróż na placu budowy, gdzie „dorabia”, zlewając paliwo z maszyn do kanistrów.

Dalszej fabuły nie ma co zbytnio zdradzać, bo ta kilkurozdziałowa część książki zatytułowana „Jeszcze ktoś” jest po prostu najlepsza – najciekawsza, opisana najpełniej i najbardziej wiarygodnie, językiem barwnego detalu i z pogłębioną psychologią bohaterów. W skrócie mówiąc, Kubuś z wiekiem staje się Kubą, idzie na studia ekonomiczne do Poznania, a potem postanawia zostać pisarzem. Wygrywa konkursy prozatorskie, a potem debiutuje jako powieściopisarz książką „Dżozef” (dokładnie tak jak u samego Małeckiego). W międzyczasie wciąż powraca pamięcią do lata 1992 r. i swojego wujka Krzycha.

Wszystko zamyka pusta, pozbawiona treści część szósta – sugestywny znak, że historia toczy się dalej, co podbijać ma wrażenie autobiograficzności tej prozy. Ale przecież powieść autobiograficzna to nadal jest powieść.

Czy to kolejna udana powieść jednego z najpopularniejszych pisarzy w Polsce?

Nie byłoby konieczne pisać tak obfitego streszczenia fabuł kolejnych części tej książki, gdyby nie to, że bez opowiedzenia, co się dzieje w „Korowodzie”, nie dało się w zasadzie powiedzieć, jaka ta książka jest i dlaczego nie do końca wszystko w niej zagrało.

Łączyć kolejne wątki ma literatura – kolejni bohaterowie czytają o sobie w książkach. A jednak zamykałem ostatnią stronę tej niedługiej, 240-stronicowej powieści z wrażeniem, że jej cztery pierwsze części to przeszczepy ze słabszych utworów, które mają stworzyć tylko metaliteracką dobudówkę do rozdziału piątego. Dlatego o ile „Korowód” ma bardzo udane momenty, o tyle jako całość broni się średnio. Zarówno korespondencja Feliksa stylizowana na język sprzed dwóch wieków, jak i dziennik Barbary sprzed 120 lat brzmią koturnowo, rodem z niezbyt udanej powieści historycznej. Egzaltacja nie zostaje w nich ujęta w nawias i pachnie to po prostu słabą literaturą. „O czym pisać do Ciebie? – czytamy w korespondencji kochanków. – O sobie nie zamierzam, nie chcę, czasami dość mam już siebie. A o Tobie? O nas? Wszystko to sprawia mi niemal wyłącznie ból. Co bowiem zastanę, kiedy wrócę wreszcie na ląd?”. I tak dalej, i tak dalej. Z kolei nastoletnia Basia w swym notesiku wyznaje 18 lipca 1901 r.: „Karola tak kocham, że wprost pisać o tym nie mogę. Boli mnie serce, boli dusza, czuję, że się rozpadam. Dlaczego nie przyszedł po raz drugi? Drań, głupek, ohydna świnia”. Mam wrażenie, że nie takich stylizacji wyczekiwaliśmy. Bo jeśli już wracać do powieści pensjonarskiej, to chociaż się nią zabawić, a nie kalkować.