Pisarzowi wszystko harmonijnie się łączy: stoiska z chińską tandetą prowadzone w Polsce przez przybyszów z Państwa Środka i inwazja skośnookich imigrantów na Rosję. Bo w końcu w obu tych miejscach na rynku dominuje ta sama masowa produkcja z Chin. A jak komuś mało dowodów, że to jest prawie to samo, to niech się przyjrzy ruinom przykrytym falistą blachą w Polsce i na Dalekim Wschodzie. Że takie same znajdziemy w dowolnym kraju Trzeciego Świata?  Że chińskie podróby opanowały cały świat, łącznie z USA i Ameryką Łacińską? A co to ma za znaczenie, skoro tam pisarz jeszcze się nie wybrał? Jak pojedzie, to na pewno znajdzie podobieństwa. Bo przecież można takie analogie konstruować w dowolny sposób. Porównywać fabryki, ruiny i sklepiki w Burkina Faso, Indonezji i na Mazowszu. Odnajdywać głębokie analogie między komunizmem polskim i kubańskim (tam też mają ruiny i katolickie społeczeństwo).

Umyślnie nieco upraszczam wywód pisarza, ale proszę mi wierzyć, że nie tak bardzo. Płynne przejście od mongolskiego stepu do nadbużańskich wydm doprawdy trudno traktować poważnie, podobnie jak poziom analizy historiozoficznej. Bo to, co pięknie splata się w całość Andrzejowi Stasiukowi, czytelnikowi, który cokolwiek wie o świecie, nie łączy się zupełnie. Żeby sprawdzić, czy nie jestem w swojej ocenie odosobniony, zerknąłem na komentarze internautów i proszę mi wierzyć, że określenia typu „Kapuściński dla ubogich" były tam powszechne. A „rozpoznania historiozoficzno-polityczne" zostały nazwane przez wnikliwego czytelnika „tandetnymi, głupimi, ckliwie minoderyjnymi i arogancko zadufanymi w swej nieomylności".  Owszem, były i komentarze entuzjastyczne, ale bynajmniej nie przeważały.

Skoro już pojawiło się odwołanie do Ryszarda Kapuścińskiego, to warto się zastanowić, na czym polega jego przewaga nad autorem „Wschodu". Otóż, po pierwsze, twórca „Hebanu" i „Cesarza" znacznie więcej wiedział od Andrzeja Stasiuka. W jego książkach widać było wnikliwe lektury dzieł antropologów, historyków, tekstów dziennikarskich. To dzięki tej wiedzy oraz wnikliwej i długotrwałej obserwacji ludzi żyjących w Afryce mógł stworzyć swoje najlepsze teksty. Po drugie, próbował Kapuściński zrozumieć egzotyczne z punktu widzenia Europejczyka kultury, starając się stosować ich kryteria. Próbując wejść w skórę Afrykańczyka i patrzeć na rzeczywistość jego oczami. Nawet jeśli, jak już dziś wiemy, jego książki nie są reportażami sensu stricte, więcej w nich kreacji niż literatury, to czytając je, sporo się dowiadujemy o Afryce, Iranie czy Ameryce Łacińskiej.

Zbyt mało lektur

Tymczasem z prozy Stasiuka dowiadujemy się wiele na temat samego autora, tego, co myśli, czuje, widzi. I to jest nawet dosyć interesujące, pod jednym wszak warunkiem: gdy autor „Wschodu" opowiada o czymś, co dobrze zna i rozumie. Najlepiej o sobie i swojej rodzinie. Jego refleksje na temat Chin czy Rosji są do bólu banalne, a styl, intensywny we fragmentach polskich, łatwo przeradza się w manierę, jak zwykle w sytuacji, gdy autor nie ma nic ciekawego do powiedzenia czy opowiedzenia. Czytamy zatem ciągnące się przez kilkanaście stron opisy stepu, sępów, piasku wirującego nad pustynią, ohydnych miast i innych równie istotnych dla zrozumienia Wschodu rzeczy. Opisy, z których nic nie wynika. Podobnie jak z refleksji Stasiuka na tematy polsko-żydowskie, które doprawdy mógłby sobie darować, skoro nie ma do powiedzenia nic ponad to, że rodzinna miejscowość jego dziadków leżała niedaleko Treblinki, a oni nigdy o tym nie wspominali. Pisarz nawet nie próbuje odpowiedzieć dlaczego, nie szuka przyczyn, nie zbiera faktów, snuje jakieś mętne wywody o tym, że może ktoś w okolicy wykopał złoto po zamordowanych, a może nie wykopał. W sumie jakie to ma znaczenie, skoro Stasiukowi nie chce się tego nawet sprawdzić?

Są jednak w tej książce momenty piękne i przejmujące. Wtedy, gdy np. opisuje autor „Wschodu" swoją matkę albo wspomina dzieciństwo spędzone na podlaskiej wsi. Gdy zastanawia się nad tym, jak jego najbliżsi, uczestnicy wielkiej powojennej wędrówki polskiego ludu, odnaleźli się w nowej miejskiej rzeczywistości po przeniesieniu do warszawskiej metropolii ze swoich zapadłych wsi. Gdyby Stasiuk trzymał się tej opowieści, gdyby opisywał to, co przeżyte, przemyślane, dokładnie zaobserwowane, mogłaby wyjść z tego wybitna książka. Gdyby skupił się na niezwykłym splocie ludowego katolicyzmu z ludowym komunizmem, czego ledwie dotyka, i to w sposób efekciarski (litania do świętej komuny), mógłby powiedzieć coś nowego, tymczasem on woli klepać banały na temat Wschodu, które zapewne spodobają się czytelnikom z Zachodu, niemającym pojęcia, o czym mowa. Jednak  odbiorcy przygotowanemu po lekturze „Wschodu" nic nie zostaje w głowie. Być może dlatego, że nic tam nie ma. Broni się w tej książce jedynie styl Stasiuka. Na pewno nie zawartość.