Elektroodpady to wyzwanie tak dla konsumentów, jak i dla firm

Partnerem materiału jest Centrum UNEP/GRID-Warszawa

O tym, jakie są skutki wprowadzonych przed laty rozwiązań dotyczących zbiórki elektrośmieci w Polsce, o optymalnych propozycjach premiujących recykling elektrośmieci i o tworzeniu nowych modeli biznesowych dla przemysłu, które zwiększą żywotność urządzeń AGD/RTV, a także o stanie przygotowania polskich przedsiębiorstw do nowej rzeczywistości legislacyjnej rozmawiali eksperci w redakcji „Rzeczpospolitej" podczas debaty „Elektroodpady a Europejski Zielony Ład".

Została ona zorganizowana z okazji przypadającego 13 października Międzynarodowego Dnia Bez Elektrośmieci. W Polsce jego oficjalnym organizatorem jest organizacja ElektroEko działająca przy wsparciu Centrum UNEP/GRID-Warszawa. Partnerami wydarzenia są natomiast ZIPSEE Cyfrowa Polska oraz APPLiA Polska, związek pracodawców AGD.

Jak gospodarować surowcami

Co roku świat produkuje już przeszło 53 mln ton śmieci elektrycznych i elektronicznych. Można by z nich ułożyć 4,5 tys. wież Eiffla. Połowę tych śmieci stanowią urządzenia osobiste, czyli m.in. smartfony, laptopy czy tablety. Natomiast poziom odzysku i recyklingu sięga zaledwie nieco ponad 17 proc. A wartość tego sprzętu elektrycznego i elektronicznego wynosi 62 mld dol. – nakreślił skalę wyzwań, otwierając debatę, Michał Niewiadomski z „Rzeczpospolitej". Jak więc zmniejszyć strumień odpadów i zwiększyć poziom recyklingu?

Marcin Popkiewicz, redaktor portalu Nauka o klimacie, wskazał, że mamy komórki, pralki, lodówki, telewizory, które zawierają cenne metale: miedź, złoto, metale ziem rzadkich. Wydobywamy te surowce z coraz większych głębokości, rudy metali są coraz uboższe, zatem pozyskanie surowców wymaga coraz większych nakładów pracy i energii. W przypadku typowych minerałów czy metali w ciągu ostatnich dwudziestu paru lat zużyliśmy ich więcej niż w całej wcześniejszej historii ludzkości. To nie są zasoby odnawialne; ich powstanie zajęło dziesiątki milionów lat.

– Widzimy nadchodzący koniec tego modelu. Inaczej za kilka czy kilkadziesiąt lat możemy mieć krytyczne niedobory kluczowych surowców – ostrzegł. Dodatkowo dziś nasz cykl materiałowy jest liniowy: mamy surowiec, zamieniamy go w dobro konsumpcyjne, a potem staje się odpadem, zwykle trudnym do przetworzenia.

Marcin Popkiewicz zwrócił także uwagę na problem awaryjności sprzętu po gwarancji, który z reguły dotyczy części czy podzespołów, których naprawa jest trudna i nieopłacalna, więc kupujemy nowe urządzenie.

– Technologicznie jest możliwe, byśmy produkowali przedmioty trwałe, modułowe, łatwe w naprawie i projektowane pod kątem odzysku surowców – wskazał. – Byłoby to trochę droższe, o kilka, kilkanaście, maksymalnie 30 proc. Ale w efekcie np. pralka nie działałaby lat kilka, lecz kilkanaście. Zatem dla konsumenta średnioroczny koszt jej posiadania byłby dużo niższy i problemy z odpadami byłyby mniejsze.

– Mamy tendencję do myślenia „biznesem jak zwykle", które prowadzi nas na manowce. Potrzebna jest rewolucyjna transformacja. Musimy zmienić podejście, musimy zamykać obieg surowców. I musimy uwzględnić długoterminowy koszt wyczerpywania się zasobów – podkreślił ekspert.

Z takim postawieniem sprawy nie zgodził się Wojciech Konecki, prezes APPLiA Polska, związku pracodawców AGD. Wskazał, że wymienione ogólne tezy są słuszne, jednak na problem trzeba spojrzeć szerzej. Podkreślił, że producenci inwestują ogromne środki w ekoprojektowanie. – W efekcie, dla przykładu, w ciągu kilkunastu lat roczne zużycie energii przez lodówki potrafiło spaść kilkukrotnie, np. z 600 kWh do 150 kWh, a zużycie wody w pralkach czy zmywarkach nawet dziesięciokrotnie – wskazał. – To jest olbrzymi wysiłek, za którym stoją pieniądze, energia, praca i poświęcenie setek tysięcy ludzi.

– Oczywiście są fundamentalne pytania do nas, od których się absolutnie nie uchylamy. Ale także do konsumentów. Bo producenci dostarczają wyroby, które według statystyk pracują 10, 15, 20 lat, taka jest ich żywotność. Oczywiście zdarzają się awarie, bo wszystko się może zepsuć, ale pytanie, jaka jest skala tego zjawiska – dodał.

Zgodził się, że skraca się cykl życia produktów, jednak jego zdaniem powodem jest to, że wyrzucane jako odpad lub oddawane do recyklingu są urządzenia jeszcze sprawne i to jest paradoksalnie zjawisko zdrowe, dobre dla środowiska i konsumentów. Z kolei recyklingowi poddawanych jest – w zależności od grupy produktowej – 80–90 proc. zbieranych wyrobów. Podał także, że branża AGD wraz z innymi branżami elektrycznymi wydały miliard złotych na rozwój elektrorecyklingu.

Zdaniem Wojciecha Koneckiego ceny są zróżnicowane i to konsument decyduje o zakupie, patrząc na jakość urządzenia, zużycie energii i markę.

– Bardzo byśmy chcieli, żeby konsument odszedł od kierowania się wyłącznie ceną i nie kupował wyrobów za 1500 zł, tylko te za 3500 zł, bo będą u niego pracowały dłużej. By kalkulował i wiedział, ile może w dłuższym okresie zaoszczędzić na tym lepszym wyrobie. Już po kilku latach droższy zakup by mu się zwrócił – powiedział prezes APPLiA Polska. Dodał, że świadomość konsumentów w tej kwestii rośnie, ale ciągle potrzebne są działania edukacyjne.

Odniósł się także do problemu wysokich kosztów serwisowania sprzętu. – Jak mówiłem, sprzęty nie psują się tak często, co powoduje, że części czy podzespoły są sprzedawane w małych ilościach, gdzie nie ma efektu skali, więc są relatywnie drogie. Do tego dochodzą m.in. wysokie koszty logistyki, paliwa i szczególnie pracy – wymieniał. Przytoczył badania opinii konsumentów, które wskazują, że jeśli koszt naprawy przekracza 30 proc. ceny nowego urządzenia, to decydują się na jego wymianę, dzięki czemu otrzymują jednak sprzęt nowocześniejszy i bardziej efektywny energetycznie.

Luka w systemie

Maria Andrzejewska, dyrektor Centrum UNEP/GRID-Warszawa, zwróciła uwagę na ogromną dysproporcję między ilością urządzeń wprowadzanych na rynek a szacunkami dotyczącymi ilości wygenerowanych odpadów oraz poddanych recyklingowi.

– W tej statystyce przerażające jest, jak bardzo duża jest przepaść pomiędzy szacowaną ilością odpadów wygenerowanych i tych zebranych. Bo to oznacza, że jest ogromna ilość odpadów, które w ogóle są poza systemem. Najczęściej trafiają one do Afryki czy Azji, gdzie są rozbierane w bardzo prostych warunkach. Stanowią więc ogromne zagrożenie nie tylko z punktu widzenia środowiskowego, ale też ze względu na zagrożenie dla zdrowia i życia ludzi, którzy zajmują się pozyskiwaniem i przetwarzaniem tego typu nielegalnych odpadów – wskazywała Maria Andrzejewska. Dodała, że jest to wielkie wyzwanie dla producentów.

Prowadzący debatę Michał Niewiadomski z „Rzeczpospolitej" zauważył, że globalnie według danych za 2019 rok poziom recyklingu sprzętu elektrycznego i elektronicznego jest dość nikły: w Afryce wynosi 0,9 proc., w Ameryce 9,4 proc., w Azji 11,7 proc., a w Unii Europejskiej 42 proc. Największym producentem elektrośmieci jest zaś Azja, na którą przypada 25 mln ton rocznie.

Dlaczego wartości dotyczące recyklingu są tak niewielkie, gdzie tkwią bariery?

Maria Andrzejewska, podobnie jak Wojciech Konecki, wskazała zarówno na rolę konsumentów, których zachowania są kluczowe dla powodzenia zbiórki sprzętu, jak i producentów, którzy mają jeszcze bardzo wiele do zrobienia, choćby w tworzeniu zachęt dla konsumentów w zakresie odzyskiwania elektroodpadów. Przytoczyła przykład jednej z sieci komórkowych, które w zamian za oddawanie starych telefonów oferują klientom bony na zakup nowego urządzenia. Według szacunków mamy w domach nawet 13 mln urządzeń, więc potencjał do ich odzyskania jest ogromny.

Jako nowy trend, który może ograniczyć generowanie elektroodpadów, wskazała nie tylko tendencję do naprawy sprzętu, ale przede wszystkim modele biznesowe opierające się na współdzieleniu, jak też leasing, który jest popularną formą udostępniania sprzętu firmom.

W Polsce według danych Głównego Inspektoratu Ochrony Środowiska w 2018 r. przy 660 tys. ton urządzeń wprowadzonych na rynek zebrano 329 tys. ton zużytego sprzętu, z czego przetworzono 321 tys. ton. Zdaniem Grzegorza Skrzypczaka, członka zarządu ElektroEko, potem agendy rządowe przestały publikować takie dane, co powinno ulec zmianie.

Jak podał, obecnie według szacunków ElektroEko poziom zbiórki wynosi ok. 350 tys. ton, co w przeliczeniu na mieszkańca daje ok. 9 kg. I jego zdaniem pokazuje to, że z systemem zbiórki wcale nie jest tak źle (przypomnijmy, że w 2017 roku wartość ta wynosiła 6,4 kg, wobec zaledwie 0,71 kg w roku 2007 r.).

Jakie czynniki mogą według niego wpłynąć pozytywnie na gospodarowanie zużytym sprzętem? Jego zdaniem w praktyce, dążąc do gospodarki obiegu zamkniętego, trzeba – po pierwsze – pamiętać o zamkniętym obiegu finansów.

– Cokolwiek byśmy zrobili, by poprawić wskaźniki dotyczące ekologii, musi to kosztować nas wszystkich. Bo określenie, że ma zapłacić producent, jest całkowicie błędne. Producent zapłaci pieniędzmi, które otrzyma od konsumenta. I to jest formuła niepodważalna – mówił Grzegorz Skrzypczak. – Po drugie – trzeba pamiętać, że ciągle surowce pierwotne są tańsze od tych z odzysku. Dopóki nie będziemy mieli stworzonego rynku uzasadnionego ekonomicznie, gdzie surowce z odzysku będą tańsze, dopóty teoria ograniczania użycia surowców pierwotnych pozostanie nierealna. Bo np. którą lodówkę wybierze konsument, gdy ta z surowców wtórnych kosztuje 2 tys. zł, a ta z pierwotnych 1 tys. zł – dodał.

Przy tym według niego jedynym czynnikiem, który mógłby przedłużyć czas użytkowania urządzeń, jest totalny brak podaży.

– My go znamy, już go w przeszłości przerabialiśmy. I dlatego urządzenia żyły po 20–30 lat i były naprawiane, bo nie można było kupić innych – stwierdził Grzegorz Skrzypczak. Jak dodał, i tak średni cykl życia produktów w naszym kraju jest o około połowę dłuższy niż na Zachodzie.

Wskazał także na rolę edukacji konsumentów, która jego zdaniem jest bardzo słaba. – Przez 15 lat wydaliśmy na działania edukacyjne ponad 35 mln zł. Nikt nigdy nie był chętny do pomocy, nigdy też nie dostaliśmy żadnej dotacji – mówił Grzegorz Skrzypczak. I podkreślił, że trzeba w niej pamiętać o obszarze ekonomii i kosztów – bo skoro to konsumenci podejmują decyzje zakupowe, to muszą mieć świadomość, co wybór danego towaru oznacza także w sferze ekologii.

Co jest ekologiczne

Michał Kanownik, prezes Związku Cyfrowa Polska, wskazał, że sprowadzanie wymiany starego sprzętu na nowy tylko do kwestii tego, z jakich jest on wykonany surowców, i do recyklingu zdecydowanie zawęża problem.

– Bo warto zważyć, co jest bardziej ekologiczne. Czy korzystanie ze starego sprzętu, czy też poddanie go recyklingowi i wymiana na nowy, gdzie mamy mniejsze zużycie energii, wody itp. Co jest ważniejsze? – pytał Michał Kanownik. – To jest system połączonych działań, które trzeba oceniać pod kątem ich wpływu na środowisko. Podobnie jak inni uczestnicy debaty wskazał przy tym na ważną rolę edukacji i budowanie świadomości konsumentów. A także tworzenie systemu zachęt, dzięki którym byliby oni bardziej skłonni oddawać do recyklingu szczególnie mniejszy sprzęt – od baterii po żelazka i czajniki – bo duży jest od nas odbierany przy dostawie nowego.

Wyraził też głęboki sceptycyzm co do tego, że konsument zapłaci 20–30 proc. czy nawet kilkanaście proc. więcej za sprzęt tylko dlatego, że jest on wykonany z surowców wtórnych i zaprojektowany pod kątem prostej możliwości naprawy.

Ekspert zdecydowanie nie zgodził się też z zarzutami, że sprzęt jest specjalnie projektowany tak, by psuł się krótko po upływie gwarancji.