Czarne posępne mury wznoszące się ku niebu…

Niezależnie od tego, czy getto było oddzielone płotem lub inną fizyczną barierą, czy też nie, jego teren opuszczać można było tylko w wyznaczonych miejscach, za okazaniem specjalnych przepustek. Próby nielegalnego przedostania się poza jego granice wiązały się z konsekwencjami. Niemieckie prawodawstwo szczegółowo regulowało te kwestie. Kluczowe było tzw. trzecie rozporządzenie o ograniczeniu pobytu w Generalnym Gubernatorstwie wydane przez Hansa Franka 15 października 1941 roku. Nie tylko podtrzymywało ono wcześniejszy nakaz izolacji Żydów, ale także wskazywało, że „Żydzi, którzy bez upoważnienia opuszczają wyznaczoną im dzielnicę, podlegają karze śmierci. Tej samej karze podlega[ją] osoby, które takim Żydom świadomie dają kryjówkę".

Decyzję o budowie murów wokół dzielnicy dla Żydów w Warszawie podjęto w marcu 1940 roku. Niemcy chcieli tym samym szczelnie oddzielić „obszar zagrożony epidemią", jak określano tę część miasta. 18 marca przewodniczący warszawskiego Judenratu Adam Czerniaków zanotował w dzienniku: „żądanie, aby Gmina odrutowała »getto«, wbiła pale etc. oraz pilnowała tego potem". Dwa tygodnie później Rada Żydowska otrzymała oficjalne polecenie postawienia muru. Prezes Czerniaków pod datą 1 kwietnia zanotował; „zaczęliśmy dziś rano o 7-ej kopać doły pod mury". Bogdan Wojdowski w książce „Chleb rzucony umarłym" pisał o kolejnych etapach budowy: „Tutaj – u zbiegu Żelaznej i Krochmalnej – ściana-granica wyrastała pod samymi oknami kamienic. Od rana do zmierzchu rozlegał się krzyk murarzy i wzbierał szum wody z hydrantu, otwartego pod bokiem, na jezdni. Na dwie zmiany, żwawo popiskiwały przetaczane taczki, niosło się mokre klaskanie kielni i ciśniętej na cegły zaprawy. Murowali mur. Sięgał kolan, potem ramion murarzy. Mierzyli, układali cegły, szli dalej. Kiedy dwukrotnie przewyższał już wzrost człowieka, wówczas zbroili szczyt muru tłuczonym szkłem butelkowym, gęsto rzuconym na wilgotny cement". Do połowy czerwca 1940 roku konstrukcja została ukończona. Szesnastokilometrowy mur, wysoki na jakieś trzy metry, wzmocniony został drutem kolczastym. Nie miał on ciągłego charakteru, miejscami ceglaną budowlę zastępował drewniany parkan. Granice znaczyły też budynki kamienic, w których drzwi i okna od tzw. aryjskiej strony zostały zamurowane. 16 listopada 1940 roku mury wokół getta warszawskiego zostały zamknięte.

Oglądając fotografie z krakowskiego getta, nie sposób pominąć prowadzącej do niego od strony Rynku Podgórskiego imponującej bramy wjazdowej. Widniały na niej gwiazda Dawida i napis w języku jidysz „Jidiszer Woinbecirk". Bramę i połączony z nią mur zwieńczono półkoliście, w kształcie przypominającym macewę – żydowski nagrobek. Getto krakowskie utworzono na mocy decyzji wydanej 3 marca 1941 roku. Ulokowano je na Podgórzu, w zaniedbanej i słabo zmodernizowanej części miasta. Początkowo teren ogrodzony został drutem kolczastym i strzeżony był przez służby niemieckie, polskie oraz żydowskie. W kwietniu, w okresie święta Pesach, pracownicy polskiej firmy budowlanej zatrudnieni przez niemiecki Arbeitsamt rozpoczęli wznoszenie muru wokół getta. Polak Tadeusz Pankiewicz, którego apteka znalazła się w granicach getta, wspominał: „Dziesiątki murarzy, stolarzy dniem i nocą stawiali mur, kratując okna w kamienicach wychodzących na dzielnicę »aryjską«, wbijając pale, budując bramy. Ludzie z przerażeniem patrzyli na rosnące mury, które zmieniły dziwnie oblicze getta". Nastoletnia Renia Knoll pisała w dzienniku: „Tak smutno jest tutaj! Gdzie się człowiek popatrzy, widzi czarne posępne mury wznoszące się ku niebu, z nagrobkami po wierzchu". Obszar getta obejmował ok. 20 ha. W przestrzeni, w której do tej pory mieszkało ok. trzech tysięcy osób, teraz miało funkcjonować ponad 10 tysięcy, a z czasem niemal dwa razy tyle. Świadek tych wydarzeń Józef Bau tak oto opisał wrażenie, jakie wywarł na nim mur: „jak stryczek skręcony z cegieł zaprawionych nienawiścią, dusił domy zaludnione Żydami w niewiarygodnej ciasnocie". Mur nie był ciągły, wybudowano go np. przy ul. Lwowskiej, Rękawka i przy Rynku Podgórskim, ale nadal pozostały fragmenty otoczone drutem kolczastym, zamienionym później na parkan. Miejscami, podobnie jak w Warszawie, granicę wyznaczały mury kamienic.

Mur, choć znacznie krótszy, wybudowano też w Nowym Sączu. Tamtejsze getto, a w zasadzie dwie jego części: jedna przeznaczona dla osób pracujących, druga – zlokalizowana w centrum miasta – dla niepracujących, utworzono 12 sierpnia 1940 roku. Latem 1941 roku przystąpiono do prac budowlanych, mających na celu oddzielenie terenu getta dla niepracujących od tzw. strony aryjskiej. Obie części miasta podzielił trzymetrowy mur. Utworzenie zamkniętego getta w samym centrum Nowego Sącza oraz wzniesienie murów zmieniło topografię miasta, burząc dotychczasowe ciągi komunikacyjne i powodując problemy w jego funkcjonowaniu.

Niemi świadkowie

Fragmenty murów gett zlikwidowano po deportacjach, zwłaszcza te odcinki, które powodowały utrudnienia w przemieszczaniu się po miastach. W Warszawie i Krakowie częściowo zrobiono to w trakcie zmniejszania terenu dzielnicy żydowskiej; pozostałe odcinki rozebrano już po zakończeniu wojny. Podobnie działo się w Nowym Sączu. Fragment, który zachował się do okresu powojennego, rozebrano w związku z zapotrzebowaniem na materiał budowlany w odbudowującym się mieście. Do czasów współczesnych we wskazanych miejscowościach zachowały się tylko nieliczne fragmenty murów. Są one niemymi świadkami tragicznych wydarzeń rozgrywających się w ich obrębie, a także stanowią przestrogę przed konsekwencjami pomysłów dzielenia ludzi na lepszych i gorszych czy zbędnych, których z różnych powodów należy izolować. 

Autorka jest historyczką, kierowniczką Działu Naukowo-Badawczego w Muzeum Getta Warszawskiego